Πότε είχε δίκιο ο Μπετόβεν για τον Ναπολέοντα; Πριν ή μετά το 1804;

Σε ποια Ευρώπη πίστευε ο Μπετόβεν; Πίστευε στην Γαλλική ή στην Ελληνική Επανάσταση; Σε ποια Ευρώπη τον εντέταξαν τελικά;

Το απόσπασμα από την τηλεταινία Eroica του BBC (2003) μας δίνει ζωντανά ένα πλαίσιο της σχέσης «διανόηση-Γαλλική Επανάσταση», αρκετό ώστε να τεθεί ένα ερώτημα κατανοητό και από τους μη ειδήμονες: Πότε είχε δίκιο ο Μπετόβεν για τον Ναπολέοντα; Όταν τον θεωρούσε ηγέτη των καταπιεσμένων ή όταν τον αξιολογούσε ως έναν ιδιοτελή ηγεμόνα; Όταν του αφιέρωσε την 3^η Συμφωνία ή όταν -απογοητευμένος- έσκισε την αφιέρωση; Το κεφάλαιο «Ναπολέων Βοναπάρτης» σχετίζεται άμεσα με την -από τότε- επιδιωκόμενη ευρωπαϊκή ενοποίηση. Και το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνεται στο βιβλίο που περιγράφει την προσπάθεια δημιουργίας ελληνικού κράτους· ενός κράτους άμεσα σχετιζόμενου με την εξέλιξη της Ευρώπης και διαφορετικού απ’ αυτό που τελικά δημιουργήθηκε. Έτσι, το ερώτημα του τίτλου μετατοπίζεται στο σήμερα ως εξής:
«πιστεύει η σημερινή Ευρώπη στο Ηλύσιον Πεδίον;».

Στον 20^ο αιώνα ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν προβλήθηκε όσο κανένας μουσικός. Γιατί; Ο Μπετόβεν συμβόλιζε το πέρασμα στην νέα ευρωπαϊκή εποχή, αυτήν που αυτοπροβαλλόταν ως «φως, πρόοδος, κράτος δικαιοσύνης». Πράγματι, ο Μπετόβεν, εκτός από το ότι ήταν πολύ καλός συνθέτης, πληρούσε και τα βασικά κριτήρια του δυτικού διαφωτισμού: Ελεύθερος επαγγελματίας, ασυμβίβαστος, φιλελεύθερος και αμφισβητίας του κοινωνικοπολιτικού status quo. Δεν έγινε ποτέ υπάλληλος της παλιάς αριστοκρατίας, ούτε της Εκκλησίας. Το έργο του δεν υμνούσε τον Θεό σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα.

Η πραγματικότητα απέχει από την εικόνα αυτή, αν και δεν την ανατρέπει τελείως. Ο Λούντβιχ ήταν ένας θερμός εραστής των «νέων» αντιλήψεων. Αυτές οι αντιλήψεις όμως είχαν διαμορφωθεί στη διάρκεια αιώνων, όχι στις τελευταίες δεκαετίες. Στις τελευταίες δεκαετίες του 18^ου αιώνα είχε διαμορφωθεί ένας σαφής δυϊσμός. Εκτός από το κράτος του Θεού επιδιωκόταν και ένα κράτος μακράν του Θεού. Αμφότερα υπόσχονταν την δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη. Ποιον δρόμο ακολουθούσε ο Μπετόβεν; Το συνολικό του έργο δείχνει την ακόρεστη επιθυμία του να πειραματιστεί, να προχωρήσει σε νέους τόπους να εξερευνήσει τον κόσμο, να υμνήσει τον δημιουργό της ζωής. Το ζήτημα είναι πώς ακριβώς ερμήνευε τα πολιτικά τεκταινόμενα. Τι θεωρούσε πρόοδο μέσα σ’ ένα περιβάλλον πλήρους απόκρυψης προθέσεων και πλήρους ευρωπαϊκής αναταραχής που συνιστούσε η επικείμενη και διαρκώς αναβαλλόμενη αποχώρηση των Οθωμανών από την Ευρώπη. Έμμεσα, το θέμα μας είναι αν ήταν δυο οι νέες αντιλήψεις ήδη από την περίοδο της Αναγέννησης. Υπήρχαν δυο διαφωτισμοί; Υπήρχαν δύο διαφορετικές «πηγές φωτός»;

Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Τερματίστηκε λόγω του Ναπολέοντα (1805-06), κάτι που χαροποίησε ιδιαίτερα τον Κοραή

Ο Μπετόβεν γεννήθηκε το 1770 στην Βόννη. Η άλλοτε πρωτεύουσα της Δ. Γερμανίας σήμερα ανήκει στο ομόσπονδο κρατίδιο της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας. Την εποχή του Μπετόβεν δεν υπήρχε «Γερμανία». Αυτοκράτορας των Γερμανών ήταν ο Αυστριακός αυτοκράτορας, ο οποίος μάλιστα έφερε τον τίτλο «Ρωμαίος». Έναν τίτλο που εποφθαλμιούσε ο Ναπολέων. Μήπως ο Μπετόβεν θύμωσε με τον Ναπολέοντα ως «Γερμανός» απέναντι σε «Γάλλο»; Όχι. Ο συνθέτης εκτός της εθνικής ταυτότητας είχε και την υπερεθνική σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Τα θέματα που τον απασχολούσαν είχαν πανανθρώπινο χαρακτήρα. Σε λίγους μήνες έχουμε ευρωεκλογές και πιθανότατα θα ακούσουμε τον ύμνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την Ωδή στην χαρά από την 9^η Συμφωνία του Μπετόβεν, πάνω στο ποίημα του Σίλερ. Η υπογραφή της Συνθήκης της Λισαβόνας (2007) υπό τους ήχους του Γερμανού συνθέτη επέκτεινε τον συμβολισμό του 1986 και κατέστησε τον Μπετόβεν επίσημο πρόσωπο του πρώτου ευρωσυντάγματος και της ενωμένης Ευρώπης. Με τον τρόπο αυτό η Ευρώπη αποσιώπησε το γεγονός ότι η σχέση της με τον Μπετόβεν δεν ξεκίνησε καθόλου καλά από το 1804.

Ο Ναπολέων πρώτος Ύπατος της Φραγκικής République, προπλάσματος της Ευρωπαϊκής Respublica.

Η  1/1/1800 βρήκε την Ρεπούμπλικα της Γαλλίας με πρώτο -μεταξύ ίσων- τον στρατιωτικό Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Οι τρεις «ίσοι» ήταν οι τρεις Κόνσολοι / τρεις Ύπατοι της Δημοκρατίας. Ο συμβολισμός παρέπεμπε στην πρώτη Ρώμη. Το πραξικόπημα της 18^ης Μπρυμαίρ είχε αποκτήσει την απαιτούμενη βιτρίνα. Όμως ο κύβος είχε ριφθεί. Η Γαλλική Δημοκρατία βάδιζε προς την αυτοκρατορία. Ο περίφημος «εθνικισμός» που γέννησε η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια σαφής υπερεθνική επιδίωξη που έβρισκε προοπτική μέσα από τον Βοναπάρτη, προωθούμενη με όσα μέσα διαφήμισης διέθετε η εποχή. Το νέο έθνος-κράτος, μετά τις πρώτες παλινωδίες, ξεκινούσε ως εξαγώγιμο προϊόν, προκειμένου να γεννήσει το ευρωπαϊκό υπερέθνος-κράτος. Ως το 1803 ο Ναπολέων απολάμβανε την αίγλη του Ύπατου, ουσιαστικά ενός εκκολαπτόμενου Καρλομάγνου. Ο Μπετόβεν άρχισε να γράφει την 3^η Συμφωνία το 1802. 

Γνωρίζουμε ότι κάποιος τον είχε παρακινήσει να αφιερώσει ένα έργο στον Ναπολέοντα από το 1798, χωρίς όμως να ξέρουμε τις λεπτομέρειες. Παρότι η βιογραφία του δείχνει ότι πολύ συχνά έκανε τις αφιερώσεις του με κριτήριο το βιοποριστικό συμφέρον, κάποιες απ’ αυτές ήταν αυθόρμητες εκδηλώσεις θαυμασμού, κυρίως σε γυναίκες. Ο Μπετόβεν θαύμαζε και τον Ναπολέοντα, βλέποντας σ’ αυτόν έναν νέο, άφθαρτο, ανιδιοτελή ηγέτη που δεν στήριζε το αξίωμά του στην κληρονομικότητα, αλλά στην αξία του.

O στρατιωτικός Jean Baptiste Bernadotte και μετέπειτα Κάρολος Δ΄, βασιλιάς της Σουηδίας.

Είναι βέβαιο ότι γι’ αυτό τον λόγο τού αφιέρωσε την Συμφωνία, παρότι την ιδέα τού την είχε δώσει λίγα χρόνια νωρίτερα ο πρέσβης της Γαλλίας στην Βιέννη, στρατηγός Μπερναντότ. Εξίσου βέβαιο είναι ότι ο προπαγανδιστικός μηχανισμός του τέκτονα Ναπολέοντα ήταν πολύ αποτελεσματικός. Δεν ξέρουμε αν ο Μπερναντότ πίεσε τον Μπετόβεν, ξέρουμε όμως ότι λίγο αργότερα, ο Κοραής ζητούσε από τον Άνθιμο Γαζή ν’ αφιερώσει στον Βοναπάρτη το τρίτομο λεξικό του έναντι αδράς αμοιβής. Οι αφιερώσεις αύξαναν την αίγλη και την αποδοχή του προσώπου που παρίστανε τον ηγέτη του ελληνικού ζητήματος. Αυτού, που έγινε αιτία της Γαλλικής Επανάστασης στα 1789. Η τηλεταινία Eroica μετατοπίζει ελαφρώς τις ημερομηνίες χάριν του σεναρίου, αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Η 3^η Συμφωνία (Βοναπάρτης) πρωτοακούστηκε το καλοκαίρι του 1804. Η στέψη του Ναπολέοντα έγινε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. 

Το 1806 η Συμφωνία τυπώθηκε με τον τίτλο «Ηρωική». Μέχρι τότε ο Ναπολέων όχι μόνον νίκησε τους Αυστριακούς, αλλά μπήκε νικητής στην Βιέννη. Μετά και την μάχη της Ιένας όπου ηττήθηκε η Γερμανική Πρωσία (1806) ο Μπετόβεν είπε στον πρίγκιπα Λιχνόφσκι «κρίμα να μην γνωρίζω την πολεμική τέχνη, όπως τη μουσική. Θα τον είχα συντρίψει». Παρά τα σημαντικά οικονομικά του προβλήματα, ο συνθέτης αρνήθηκε μια θέση με πολύ καλό μισθό στην Βεστφαλία, την οποία είχε κατακτήσει ο Βοναπάρτης και είχε τοποθετήσει ως βασιλιά τον μικρό αδελφό του Ζερόμ (1807).

Η ευρωπαϊκή σημαία αποφασίστηκε το 1985 και υψώθηκε τελετουργικά στο κτίριο Μπελρεμόν των Βρυξελλών το 1986 υπό τους ήχους της 9^ης Συμφωνίας του Μπετόβεν. Κατά σύμπτωση, και τις δύο φορές αυτό έγινε κατά την ημερομηνία πτώσης του Ρωμαϊκού κράτους: 29 Μαΐου [1453]

Όλες οι πληροφορίες δείχνουν πως η μεταστροφή του Μπετόβεν ήταν οριστική και δεν κατευθυνόταν από προσωπικό συμφέρον, αλλά προσδιοριζόταν από το αίσθημα της προδοσίας του Ναπολέοντα έναντι των ανθρωπιστικών αρχών, τις οποίες ο Μπετόβεν συνέχισε να υπερασπίζεται (βλ. και την όπερα Φιντέλιο/Λεονόρα). Ο Βοναπάρτης είχε αποτύχει στα μάτια του Μπετόβεν να φέρει την δικαιοσύνη. Είχε αποτύχει να αδελφοποιήσει τα έθνη για να ζήσουν όλα ευτυχισμένα στο Ηλύσιον Πεδίον (Όμηρος, Αριστοτέλης), κάτι που έγραψε ο Φρίντριχ Σίλερ και μελοποίησε ο Μπετόβεν στην 9^η Συμφωνία (Ωδή στη Χαρά, δηλαδή, Ύμνος στην Ελευθερία). Ο Βοναπάρτης δεν αποδείχθηκε ήρωας, ούτε ενάρετος για τον Μπετόβεν, παρόλα αυτά η σημερινή Ε.Ε., αν και Ναπολεόντεια, τον χρησιμοποιεί, προσποιούμενη ότι δεν το κατάλαβε. Είναι το τρίτο μέρος της Ηρωικής Συμφωνίας (το σκέρτσο) ένα βασικό σημείο που διαφοροποιεί το Μπετόβεν από τον Ναπολέοντα και την Γαλλική Επανάσταση; Ίσως ναι. Στο δεύτερο μέρος έχουμε το πένθιμο εμβατήριο. Ο ήρωας είναι νεκρός. Το τρίτο μέρος είναι ένα σκέρτσο. Αντικαθιστά το παραδοσιακό μινουέτο μ’ ένα ζωηρό μέρος όπου το σοβαρό και το αναπάντεχο / αστείο συμπλέκονται. Στο τρίτο μέρος ο Μπετόβεν δείχνει την αθανασία της ψυχής του ήρωα. Στο trio του τρίτου μέρους της 3^ης Συμφωνίας πρωτοεμφανίζεται και η προσθήκη του τρίτου κόρνου.

Όλες οι απεικονίσεις του αυτοκράτορα της Ευρώπης-Σύγχρονης Ρώμης είναι γεμάτες συμβολισμούς. Εδώ η γη με τον Σταυρό είναι παρούσα, αλλά όχι στα χέρια του αυτοκράτορα.

Βλέποντας τα πράγματα ψυχρά, πρέπει να παραδεχτούμε ότι η άμεση απογοήτευση του Μπετόβεν από την αυτοκρατορική στέψη του Ναπολέοντα (αν αυτό ακριβώς συνέβη) ήταν ένα δείγμα ανωριμότητας και κακής πολιτικής εκτίμησης. Η ιδιότητα του αυτοκράτορα δεν αντιβαίνει αξιωματικά προς τα χαρακτηριστικά που έκαναν τον Μπετόβεν να υποστηρίξει τον Ναπολέοντα. Εξάλλου, η στέψη έγινε από τον ίδιο και όχι από την Εκκλησιαστική ηγεσία η οποία απλώς παρίστατο. Υπό την έννοια αυτή, δείγμα ανωριμότητας ήταν κυρίως η αφιέρωση, όχι η πολιτική καταδίκη του Βοναπάρτη. Κι αυτό όμως είναι πταίσμα, αν λάβει κανείς υπόψη του πόσο πυκνά ήταν τα γεγονότα, πόσο μεγάλη ήταν η διαφημιστική εταιρεία που είχε αναλάβει να προωθήσει τον Ναπολέοντα ως πολιτικό μιας δίκαιας και χριστιανικής Ευρώπης. Το βασικό ερώτημα είναι αν όντως ο συνθέτης κατάλαβε με μικρή καθυστέρηση την βαθιά πολιτική υποκρισία που κρυβόταν πίσω από την Γαλλική Επανάσταση, την οποία ανέλαβε να χρησιμοποιήσει ο αυτοκράτορας Βοναπάρτης ως νέα συγκολλητική ουσία των ευρωπαϊκών εθνών, εις βάρος της παλιάς. Ήταν ο Μπετόβεν ο τρίτος μεγάλος γερμανόφωνος συνθέτης, (μετά τον Μπαχ και τον Μότσαρτ) που γύριζε την πλάτη του στον διαφωτισμό της Δύσης; Προφανώς ναι. Ως Έλληνες, αυτό μπορούμε να το γνωρίζουμε καλύτερα, αφού το πλαίσιο ανάδειξης της Γαλλικής Επανάστασης ήταν πέρα ως πέρα ελληνικό. Τα συνθήματα περί ισονομίας και αδελφοσύνης πήγαζαν από το αίτημα του επανελληνισμού που είχε θέσει η Αναγέννηση και από το αίτημα πολλών ευρωπαίων χριστιανών να απομακρυνθούν οι Οθωμανοί από την Ευρώπη. Το 1798 ο Ναπολέων εμφανίστηκε ως ο σωτήρας των υπερεθνικών Ελλήνων στη θέση του Ρήγα (βλ. και εδώ). Γι’ αυτό και ο επίλογος δεν ξεφεύγει από το ερώτημα «πόσες μπορεί να είναι οι διαφορετικές ελευθερίες που εγγυώνται την ανθρώπινη λύτρωση;». Παρατηρώντας καλά τις ελληνικές αφιερώσεις στον Ναπολέοντα, ερχόμαστε σε επαφή με ενδιαφέροντα ζητήματα. Όχι ακριβώς σαν αυτά που αντιμετώπισε ο Μπετόβεν. Όχι όμως και τελείως διαφορετικά.

Η Γραικική Επαρχία της νέας Ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας δηλώνει (υποκριτικά) ότι συντάσσεται με τον Βοναπάρτη – Χριστόφορος Περραιβός (1798)

Το 1798 ο Περραιβός εξέδωσε στην Κέρκυρα τον Ύμνο Εγκωμιαστικό προς τον αρχιστράτηγον [τότε] Μποναπάρτε. Ήταν μια κίνηση σκοπιμότητας που είχε να κάνει με την σύλληψη του Ρήγα και την αποκήρυξή αυτού και των Φραντζέζων της Ρεπούμπλικας από το Πατριαρχείο. Ήταν μια έμμεση δήλωση των Ελλήνων τεκτόνων «τίποτε δεν άλλαξε στο σχέδιο μας, προχωρούμε χωρίς τον Ρήγα σε όσα συμφωνήσαμε». Το όλο σκηνικό όμως ήταν και μια επιβεβαίωση ότι μετά την Γαλλική Επανάσταση που κατέστρεψε την πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο «χριστιανικός» τεκτονισμός ανέδειξε ως ηγέτη της Ελληνικής (χριστιανικής) Επανάστασης τον Βοναπάρτη με εντολή να κάνει εκείνες τις κινήσεις που στους λιγότερο μυημένους θα έδιναν μια αίσθηση χριστιανικότητας στην μετατρομοκρατική πορεία της Γαλλίας· μιας Γαλλίας που είχε προγραμματίσει ήδη την ίδρυση της Αυτοκρατορίας των Φράγκων με στόχο την μετατροπή της σε Αυτοκρατορία (ενοποίηση) της Ευρώπης. Τα όσα έκανε στη συνέχεια ο Περραιβός έρχονται σε πλήρη αντίφαση με ένα πραγματικό εγκώμιο προς την ελευθερία του Μποναπάρτε.

Το 1802 ο Ηπειρώτης ιερέας και διαφωτιστής Πολυζώης Κοντός δημοσίευσε το επικό ποίημα με τίτλο Εποποιΐα εις τας αριστείας του ηρώος Ναπολέον Βοναπάρτε, πρώτου κονσόλου της Γαλλικής Πολιτείας και το αφιέρωσε στην Ιωσηφίνα Βοναπάρτη (πρώην Μποαρνέ, παράγοντα που έπαιξε ρόλο στην τεκτονική αναβάθμιση του Βοναπάρτη). Εδώ έχουμε μια δεύτερη ενδοτεκτονική υποκριτική αναγνώριση του Ναπολέοντα, με δεδομένο το ρευστό πλαίσιο που επικρατούσε ως προς την έκρηξη της Ελληνικής Ελευθερίας (η υπερεθνική προοπτική και η φαινομενική ενότητα κράτησε ως το 1805). Το συνολικό έργο του Πολυζώη Κοντού είναι αδιάψευστος μάρτυρας της πλευράς στην οποία ο ίδιος ανήκε.

Το 1809 ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής τύπωσε τελικά το τρίτομο Ελληνικό Λεξικό χωρίς να το αφιερώσει στον Ναπολέοντα. Μετά την ένδειξη «Συν Θεώ πράττειν» ο Γαζής το αφιερώνει στην νεολαία των Ελλήνων. Γιατί; Της περί την πατρώαν αρετήν και γλώσσαν, σπουδής και φιλοτιμίας ένεκα. Η «πατρίδα» που θα προέκυπτε από την «πατρώα αρετή και γλώσσα» δεν είχε την παραμικρή σχέση με το Κοινωνικό Συμβόλαιο και την υποτιθέμενη διάκριση των εξουσιών. Και ήταν ο Γαζής εκείνος ο καίριος παράγοντας στο μεταναπολεόντειο Συνέδριο της Βιέννης που διεκπεραίωσε, ως ο συνδετικός κρίκος – Φίλος των Κενταύρων, το θέμα της Εταιρείας των Φίλων των Μουσών. Της Εταιρείας-βιτρίνας της Επανάστασης. Γι’ αυτό εισέπραξε για άλλη μια φορά την αποδοκιμασία του Κοραή, υπερένθερμου υποστηρικτή της Ναπολεόντειας ελευθερίας.

Το ελληνικό ζήτημα αναθερμάνθηκε το 1813 ενόψει της υποχώρησης του Βοναπάρτη. Επανατέθηκε στην Βιέννη το 1814, μετά την ήττα του Ναπολέοντα που το είχε καθυστερήσει το 1798 και το είχε καταστρέψει το 1807. Η Δύση το αρνήθηκε. Η σύντομη επανάκαμψη του Ναπολέοντα έφερε νέες συμφωνίες το 1815, δυσμενέστερες για τους χριστιανούς της Ανατολής. Ο Υψηλάντης γνώριζε από το 1815 ότι θα έπαιζε τον ρόλο του Ναπολέοντα της Ανατολής μόνον για τους τύπους, ενώ ο Μπετόβεν κι αν ακόμα γνώριζε τα ονόματα «Καποδίστριας, Υψηλάντης», αγνοούσε ίσως τα σχέδια της Ευρώπης που ποτέ δεν ιδρύθηκε. Η πολιτική του στάση όμως παρέμεινε σταθερή. Ο καταλογισμός υποκρισίας στον Βοναπάρτη ήταν ένας καταλογισμός υποκρισίας στην «ελευθερία» του 1789.

Θα ήταν παράλειψη η μη αναφορά και στο σύγχρονο ελληνικό υπουργείο παιδείας. Η προσπάθεια κατάταξης του Μπετόβεν στους αγνωστικιστές – θνητοψυχίτες φαίνεται και στο κείμενο του Κ. Πολίτη «Η γνωριμία με την Μόνικα» που περιέχεται στο βιβλίο λογοτεχνίας της Γ΄ Γυμνασίου. Το κείμενο είναι απόσπασμα του μυθιστορήματος «Eroica» που χαρακτηρίζεται ως «ηρωϊκή Συμφωνία της εφηβείας». Πρόκειται όμως για μια «ερωτική Συμφωνία της Εφηβείας» στηριγμένη στην πεποίθηση της θνητοψυχίας. Ο πραγματικός τίτλος του Πολίτη είναι «Erotica» και ο στόχος του -άλλοτε- Π.Ι. είναι να γνωρίσει ο έφηβος της Γ’ Γυμνασίου μια διπλή αντιστροφή της σχέσης του Μπετόβεν με την «ελευθερία» και τον «μοντερνισμό» της Γαλλικής Επανάστασης. Μήπως αντίστροφα δεν διδάσκεται όλο και περισσότερο η Ελληνική Ιστορία; Αντίστροφα δεν προβάλλεται ακόμα και ο Μότσαρτ την τελευταία δεκαετία; Γιατί θα ξέφευγε ο Μπετόβεν;

Στα κρίσιμα χρόνια της Ελληνικής έγερσης 1823-27 ο Μπετόβεν βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση υγείας. Πέθανε στις 26 Μαρτίου του 1827. Είναι κρίμα που ο Μπετόβεν δεν πρόλαβε ούτε την ναυμαχία του Ναυαρίνου. Είναι ευτύχημα όμως ότι έστω και η σημερινή, Ναπολεόντεια Ευρώπη τον ενέταξε στο κάδρο της. Μόνο που στον ρόλο  του Ναπολέοντα δεν βρίσκεται σήμερα ούτε καν ο Ζακ Ντελόρ. Ορατοί συναυτοκράτορες είναι η Γερμανίδα καγκελάριος και ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας με την πρώτη να αποτελεί μάλλον το άλλοθι του δεύτερου. Ίσως γι’ αυτούς, αν ο Μπετόβεν ζούσε σήμερα, να έγραφε κάποιο scherzo.

Στέργιος Ζυγούρας

Το καραβάκι της ιστορίας