Εν Μισολογγίω, 10 Απριλίου 1826 – Στοιχεία από τον φάκελο «Μεσολόγγι, 1825-26»

Εν Μισολογγίω, 10 Απριλίου 1826 και Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος

Στέργιος Π. Ζυγούρας

1. Γιατί έγινε η Έξοδος; – Ιστορικό πλαίσιο

Η Ελληνική Επανάσταση κρατά ακόμη καλά φυλαγμένα πολλά μυστικά της. Αυτό είναι αποτέλεσμα των εκατέρωθεν αποκρύψεων και της παρασκηνιακής πολιτικής συμφωνίας των δυο πλευρών που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση και συγκρότησαν το κράτος μέσα από τις διαρκείς μεταξύ τους συγκρούσεις. Ένα απ’ αυτά τα μυστικά είναι το Μεσολόγγι. Έπεσε από την έλλειψη τροφής. 

Η έξοδος έγινε στις 10 Απριλίου 1826. Η προσωρινή κυβέρνηση έχασε την ικανότητά της να το εφοδιάζει. Γιατί; Το ερώτημα δεν τίθεται. Όταν τίθεται, εξηγείται με «έλλειψη χρημάτων». Αυτό είναι ψέμα και πίσω του κρύβει μια ακόμα χειρότερη αλήθεια. Εξηγείται επίσης με απλοϊκό τρόπο: «Η πολιορκία έγινε πολύ σφιχτή». Και λοιπόν; Δεν το ήξερε αυτό από πριν η κυβέρνηση; Τι έκανε για να το αντιμετωπίσει, τόσο πριν, όσο και μετά; Γιατί δεν πήγε ξανά προς υπεράσπιση του Μεσολογγίου ο Μαυροκορδάτος όπως το 22; Τότε είχε

παρατήσει την κεντρική εξουσία για χάρη της περιφερειακής.

Το 1822 ο τέκτων Μαυροκορδάτος

υπερασπίζεται το Μεσολόγγι.

Το 1825-26 ποιος;

Στην τελευταία απλοϊκή εξήγηση λείπουν δύο παράμετροι.

1) Η περιφερειακή εξουσία του 1822 εξυπηρετούσε μια ενδεχόμενη τριμερή συνομοσπονδία στην οποία η Δ. Ελλάδα και η Ήπειρος θα βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Αγγλίας (η ανατολική με την Θεσσαλία υπό την Γαλλία και η Πελοπόννησος υπό την Ρωσία). Η προοπτική αυτή κατέρρευσε το 1823 και ήδη από τα τέλη του 1822 ο Μαυροκορδάτος έλεγε «Αι σχέσεις μας με τους Άγγλους ήλλαξαν διόλου και αντί εχθρών, τους έχομεν μάλλον φίλους».

2) Προσωρινή κυβέρνηση το 1825 είναι η κυβέρνηση Κουντουριώτη. Αυτή προέκυψε μέσα από τον εμφύλιο και ο εμφύλιος είχε ως αφορμή το δάνειο του Λονδίνου. Για να το πούμε απλούστερα: το δάνειο έχει εκλέξει νέα κυβέρνηση. Η αλληλουχία των βασικών γεγονότων ως προς το θέμα μας έχει ως εξής: η φανταχτερή βιτρίνα (και διαχειριστής) του δανείου είναι ο λόρδος του Byron. Ο Byron βρίσκεται στην Κεφαλονιά από το καλοκαίρι του 23. Τον κατηύθυναν εκεί αντί για την Ζάκυνθο, όπου ήταν ο αρχικός προορισμός. Καθηλώνεται στην Κεφαλονιά και δεν λέει να αποβιβαστεί στον επαναστατημένο χώρο, επειδή δεν θέλει να ταυτιστεί με τον διχασμό. Όταν θα το κάνει, είναι Ιανουάριος του 24. Αποβιβάζεται στο Μεσολόγγι. Λίγο πριν έδωσε -με δυσθυμία- μια προκαταβολή (από το δάνειο) στους Υδραίους «για να κινηθεί ο στόλος». Αναγνώρισε έτσι έμμεσα, μια από τις δυο παρατάξεις. Ταυτόχρονα η Βουλή εντόπισε «παραπτώματα» στον πρόεδρο της κυβέρνησης Π. Μαυρομιχάλη και τον καθαίρεσε. Στην θέση του τοποθετείται ο Κουντουριώτης.

Ο «εμφύλιος» έχει στηθεί. Η ισορροπία του Άστρους ανατρέπεται. Στην κυβέρνηση βρισκόταν η παράταξη του Καποδίστρια (αντιπροσωπεύεται από τον Κολοκοτρώνη και τον Μαυρομιχάλη) και στην Βουλή η παράταξη του Κοραή (αντιπροσωπεύεται από τον Μαυροκορδάτο και τον Ορλάνδο). Η καθαίρεση του Μαυρομιχάλη και προσχηματική είναι και παράνομη. Δεν λήφθηκε από τον απαιτούμενο αριθμό βουλευτών. Έγινε από τους Υδραίους και τον Μαυροκορδάτο που εκπροσωπούσαν το Λονδίνο. Αργότερα ο Ζαΐμης θα καταγγείλει ότι οι βουλευτές που ψήφισαν κατά του Μαυρομιχάλη, χρηματίστηκαν. Τα χρήματα προέρχονταν από την προκαταβολή του Byron, ο οποίος -προφανώς- αντιλήφθηκε αργότερα ότι τα χρήματα της προσωπικής του περιουσίας κατέληξαν υπέρ φατρίας και όχι υπέρ του έθνους. 

Ο λόγος της αντικατάστασης του Μαυρομιχάλη από τον Κουντουριώτη είναι να παραλάβει και να διαχειριστεί το δάνειο η πλευρά του Κοραή. Με άλλα λόγια, στόχος είναι η υφαρπαγή της εξουσίας από τον «Καποδίστρια», ώστε το κράτος που θα προκύψει να είναι κοραϊκού και όχι καποδιστριακού χαρακτήρα. Αυτός όμως είναι μεσοπρόθεσμος. Το άμεσο γεγονός είναι το εξής: το δάνειο δίνεται σε μια παράταξη και όχι στην Επανάσταση. Το δάνειο αναδεικνύει κυβερνώσα αρχή. Η προκαλούμενη σύρραξη αφενός συντελεί στην επαναστατική διάλυση, αφετέρου στην ηθική κατάπτωση, αφού όποιοι επιθυμούν χρήματα και αξιώματα θα σπεύσουν να συνταχθούν με τον παραλήπτη του δανείου.

Από τον Μάιο του 1829 ο Καποδίστριας

φρόντισε για να σωθεί η μνήμη των

πεσόντων. Ωστόσο, ούτε αυτός,

ούτε κανείς άλλος έλεγε δημόσια

γιατί έπεσαν οι πεσόντες.

Όσο διαρκεί ο α’ «εμφύλιος» ο Ιμπραήμ δρα στο Αιγαίο σχεδόν ανενόχλητος. Την καταστροφή των Ψαρών η (μη αναγνωρισμένη ακόμα από τους Καποδιστριακούς) κυβέρνηση Κουντουριώτη θα την αποδώσει στους «αντάρτες» της πλευράς Κολοκοτρώνη, εξαιτίας των οποίων το δάνειο καθυστέρησε να παραδοθεί, άρα ο στόλος αδυνατούσε να κινηθεί. Αυτό, κι αν ακόμα ήταν αλήθεια, θα έπρεπε ο στόλος να κινηθεί με δαπάνες των Κουντουριωτών και στη συνέχεια αυτοί να αποζημιωθούν από το δημόσιο ταμείο. Όμως δεν είναι αλήθεια. Τα πρώτα χρήματα έρχονται στη Ζάκυνθο στα μέσα του 24, αλλά δεν παραδίνονται άμεσα. Για να γίνει αυτό θα πρέπει πρώτα να ικανοποιηθούν οι «πρόσθετοι όροι» των δανειστών που μεταφέρει προφορικά από το Λονδίνο ο Αναστ. Πολυζωίδης. Οι πρόσθετοι όροι δεν μαθεύτηκαν ως σήμερα, το άκρως εντυπωσιακό όμως είναι ότι ο Κουντουριώτης καταργεί την απόφαση που θεωρούσε «εχθρικό» το πλοίο κάθε σημαίας «ουδετέρου κράτους» που μετέφερε τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Ο τελευταίος αποβιβάζεται ανενόχλητος στην Πελοπόννησο τον Φεβρουάριο του 25.

Οι ηττημένοι του «εμφυλίου» (Κολοκοτρώνης και λοιποί) αποφυλακίζονται τον Απρίλιο προ του φιάσκου Κουντουριώτη-Σκούρτη που αποπειράθηκαν να αντιμετωπίσουν τον Ιμπραήμ εντός της Πελοποννήσου και της γενικής κατακραυγής που η αποτυχία προκάλεσε. Ο Καραϊσκάκης που έχει γλυτώσει από τις απόπειρες δολοφονίας του μετά την «δίκη» του στο Αιτωλικό, προσποιείται τον φίλο της παράταξης Μαυροκορδάτου. Βλέποντας όμως την κατάσταση, βρίζει τον Κουντουριώτη και αποχωρεί από την Πελοπόννησο για να βοηθήσει εξωτερικά την πολιορκία του Μεσολογγίου από τον Κιουταχή. Ο Ανδρούτσος παραδίνεται (θα δολοφονηθεί αντί να δικαστεί), ο Παπαφλέσσας θυσιάζεται (μετανοημένος επειδή προσχώρησε στον Μαυροκορδάτο) και η κυβέρνηση Κουντουριώτη δεν ακούει τον Κολοκοτρώνη που ζητά να ανατινάξουν τα τείχη της Τρίπολης για να μην την καταλάβει ο Ιμπραήμ. Σε λίγο υπογράφεται από όλους (πλην Κουντουριώτη) η αίτηση αποκλειστικής προστασίας προς την Αγγλία. Τι έχει συμβεί;

Οικόσημο και τεκτονική υπογραφή του κόντε Δ. Ρώμα

Το 1824 επιστρέφει στη Ζάκυνθο αυτός που το 1820 εξαναγκάστηκε από τους Άγγλους σε φυγή, επειδή διοργάνωνε Επανάσταση με την οποία η συμμέτοχος Αγγλία δεν συμφωνούσε. Είναι ο κόντε Διονύσιος ο δε Ρώμας, το δεξί, επιτόπιο [και αόρατο] χέρι του Καποδίστρια. Ο τελευταίος με όσα κάνει το 1819 επιβεβαιώνει την φήμη ότι ηγείται της Φιλικής Εταιρείας. Η επιστροφή του τέκτονα Ρώμα στα υπό αγγλική προστασία Επτάνησα, δείχνει και μια παρασκηνιακή συμφωνία των τεκτονικών δυνάμεων που στήριζαν την Επανάσταση. Ο Ρώμας συντάσσει (ή προωθεί) την αίτηση προστασίας και αναλαμβάνει την Ελληνική Διοίκηση, ως κεντρικό πρόσωπο της τριμελούς Επιτροπής Ζακύνθου. Έτσι, η παράταξη του Καποδίστρια αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία του Λονδίνου, αλλά ως ποιο βάθος, για ποιο χρονικό διάστημα και τι ετοιμάζει στο παρασκήνιο; Σύντομα θα φανεί ότι προετοιμάζεται η εμφάνιση του Καποδίστρια. Αυτό γίνεται με έναν πολυ Από την άλλη, τι ετοιμάζει η Αγγλία; Ενώ το Λονδίνο ζητά να εκτελεστεί ο Κολοκοτρώνης και να παραμείνει πρόεδρος ο Κουντουριώτης και μετά την λήξη της «θητείας» του, όλοι στον επαναστατημένο χώρο, ακόμα και ο Κουντουριώτης, δέχεται αδιαμαρτύρητα την ουσιαστική παραμέρισή του υπέρ του Ρώμα.

Ο Ρώμας κατευθύνει τα πάντα από την Ζάκυνθο, μέχρι η Ρωσία να δράσει σύμφωνα με το σχέδιο του 1821. Εφοδιασμός στο Μεσολόγγι, κατασκοπεία στον Ιμπραήμ, χρηματοδότηση & τροφοδοσία του στρατού, εξαγορά αιχμαλώτων, συνδρομή σε άστεγους, πεινασμένους, χήρες-ορφανά, αλληλογραφία με το εξωτερικό, συμβουλές προς όλους και το κυριότερο: προετοιμασία της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης που θα καταργήσει το σχήμα Βουλή-Κυβέρνηση, θα αναγνωρίσει τα δάνεια και την αγγλική προστασία. Η Συνέλευση αυτή γίνεται στην Επίδαυρο τον Απρίλιο του 1826. Διακόπτεται αφού έχουν υπογραφεί οι προηγούμενες αποφάσεις, υπό την θλιβερή είδηση της απώλειας του Μεσολογγίου. Η ταυτόχρονη υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Αγ. Πετρούπολης μεταξύ Ρωσίας-Αγγλίας συμπληρώνει την εικόνα των παρασκηνίων. Η Επανάσταση αναγνωρίζεται επίσημα από τις δυο δυνάμεις που την συνδιοργάνωσαν σε τεκτονικό και πολιτικό επίπεδο. Όμως η Αγγλία και η τεκτονική δύναμη που βρίσκεται πίσω της έχει αποφασίσει να αναγνωρίσει μόνον την Πελοπόννησο. Τυπικά, «τα εδάφη στα οποία κυριάρχησαν οι επαναστατημένοι». Γι’ αυτό και φροντίζει στην Στερεά να επικρατήσουν οι Τούρκοι. Η σχετική πίεση προς τον εκλεκτό της Κουντουριώτη έχει φέρει αποτελέσματα. Το Μεσολόγγι δεν εφοδιάζεται κατόπιν πολιτικής απόφασης. Επίσημα η κυβέρνηση προφασίζεται την έλλειψη πόρων. Γι’ αυτό και αποφασίζει την διάθεση εθνικών γαιών, κάτι που αποτελεί ακόμα μεγαλύτερο σκάνδαλο, εφόσον οι γαίες ανήκουν στους επαναστατημένους. Μετά το Μεσολόγγι ο Κουντουριώτης χάνει και την τυπική του επιρροή. Η απόφαση της Αγγλίας θα υλοποιηθεί μέσα από το φιάσκο των ατμόπλοιων και προσωπικά από τον Κόχραν και τον Φαβιέρο, δυο εκλεκτούς του Λονδίνου. Έτσι θα περάσει και η ανατολική Ρούμελη στους Τούρκους.

Ποιος ήταν ο Ρώμας; Μεταξύ άλλων, ήταν ο ηγέτης του Φοίνικα στον ελλαδικό χώρο, μιας Εταιρείας το σύμβολο της οποίας έγινε το επίσημο έμβλημα του κράτους το 1829 από τον Καποδίστρια, υψώθηκε στην Σημαία του Αλέξανδρου Υψηλάντη στο Ιάσιο το 1821 και αναφέρθηκε στην Προκήρυξη προς τους Γραικούς της Μολδαβίας και της Βλαχίας.

2. Γιατί ξέμεινε από τροφές το Μεσολόγγι;

 

Συναλλαγματικές που εξέδωσε η προσωρινή κυβέρνηση όπως αυτή του Νοεμβρίου 1825 για τον Εμμανουήλ Ξένο, προμηθευτή του Μεσολογγίου, έμειναν απλήρωτες όταν έφτασαν στο Λονδίνο. Οι δανειστές του β΄ δανείου (που είχαν την αποκλειστική διαχείρισή του), για λόγους που μόνον οι ίδιοι μπορούσαν να εξηγήσουν, αρνήθηκαν να τις εξοφλήσουν. Ένας από τους όρους που είχαν υπογράψει κυβέρνηση και Ξένος έλεγε ότι «Εάν από οποιανδήποτε περίστασιν αι δια Λονδίνον συναλλαγματικαί δεν λάβουν την ανήκουσαν υποδοχήν και πληρωμήν, η εξακολούθησις του παρόντος συμφωνητικού παύει αμέσως» (Οκτ. 1825). Το ερώτημα είναι τι στάση τήρησαν οι τέκτονες αδελφοί Ξένοι (Εμμανουήλ και Θεόδωρος) μετά την άρνηση πληρωμής τους. Ο γιος του Θ. Ξένου, ο Στέφανος διηγείται:

«Ο κ. Θεόδωρος Ξένος άμα έλαβε την είδησιν της μη πληρωμής των συναλλαγματικών του, εδιπλασίασε πάραυτα τας αποστολάς του, και κατεβίασε μ’ ενεργητικότητα απίστευτον εκείνας των πλουσίων Ζακυνθίων, οίτινες ομοίως δι’ ομοίων συναλλαγμάτων είχαν πληρωθή. Έπραξε δε ούτω, διότι επερίμενε καθ’ ημέραν ότι ήθελε γείνει γνωστή η είδησις της μη πληρωμής των, και ήθελε καταψυχρανθή ο ζήλος των, και ήθελον παύσει αι αποστολαί. Τούτο και τωόνι συνέβη μετά τινα καιρόν. Ο κόμης Ρώμας άμα ήκουσε την επιστροφήν των συναλλαγμάτων, έμφοβος έτρεξεν εις τον οίκον του κ. Θεοδώρου Ξένου, όπως τον παρηγορήση και παρακαλέση να μην αποκαρδιωθή από την είδησιν ταύτην, διότι αν σωθή η Πατρίς, ούτως ή αλλέως ήθελε τον αποζημιώση. Τότε ο κ. Θ. Ξένος τω έδειξε τας επιστολάς του και τω απέδειξεν ότι εγίγνωσκε την είδησιν ταύτην προ ενός περίπου μηνός. Ο κόμης Ρώμας τότε με δάκρυα εις τους οφθαλμούς έκραξεν. Άφες με να σε φιλήσω, παιδί μου! είσαι πιο μεγάλους κι απο κιούς που πολεμάνε μέσα στο Μισολόγγι!».

Στη συνέχεια ο Στέφανος αναφέρει πως ο πατέρας του έγραψε επιστολές προς τον Μαυροκορδάτο και τον Κουντουριώτη στις οποίες τόνιζε «Ειμπορώ να είπω ότι χάριν αυτού το Μεσολόγγιον, το παλλάδιον της Ελληνικής ανεξαρτησίας δεν υπέπεσεν έτι εις τας χείρας των εχθρών του χριστιανισμού». Οι αδελφοί Ξένοι υπήρξαν στενοί συνεργάτες του Μαυροκορδάτου, ιδιαίτερα ο Εμμανουήλ. Και ο Στέφανος Ξένος ανήκε αργότερα στο «αγγλικό κόμμα». Παρά το ότι μια δίωξη εναντίον του Θεόδωρου αναγκάζει τον Στέφανο στην δεκαετία του 1850 να καταθέτει αυτά τα τεκμήρια προς υπεράσπιση του πατέρα του, όσα λέει, είναι απολύτως αληθή και αναδεικνύουν την διαφορά μεταξύ Ξένων και Μαυροκορδάτου. Ο Γ. Κουντουριώτης ήταν άνθρωπος χωρίς πολιτικές ικανότητες και απόλυτα εξαρτημένος από τον Μαυροκορδάτο. Ο Λ. Κουντουριώτης δεν είχε ενεργή ανάμειξη στην πολιτική. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι μερικές δεκαετίες αργότερα, ο Στέφανος Ξένος, αφού πρωτοστατήσει στην έξωση του Όθωνα, θα κατηγορήσει δημόσια τον πατέρα του και τον θείο του για την δολοφονία του Καποδίστρια, η οποία λέει ότι έγινε κατόπιν συνωμοσίας που οργανώθηκε στην Σύρο και στην Ύδρα.

3. Γιατί προέκυψε ανάγκη «να εξηγηθεί το Μεσολόγγι καθαρά με το Έθνος»;

Ο φιλοκαποδιστριακός οπλαρχηγός Σπύρος Μήλιος βρήγε από το Μεσολόγγι τον Ιανουάριο του 1826. Πήγε ως μέλος της επιτροπής των πολιορκημένων στο Ναύπλιο για να πιέσει τον Κουντουριώτη να λάβει αποτελεσματικά μέτρα για την διάσωση της πόλης. Περιγράφοντας τις συνθήκες που επικρατούσαν στο Μεσολόγγι τον Δεκέμβριο του 1825, αμφισβήτησε ότι οι πολιορκημένοι και η Διοίκηση ανήκαν στο ίδιο έθνος: «Από δε το άλλο μέρος, το έθνος μας δεν έβλεπεν το πράγμα με το ίδιον όμμα ως ημείς· η Διοίκησις δηλαδή, ήτις παρέσταινε το Έθνος, μη συγκετρώνουσα όλας τας Ελληνικάς δυνάμεις εις το Μεσολόγγιον, μη καταβάλλουσαν πάσαν σπουδήν δια την διάλυσιν αυτής της πολυχρονίου πολιορκίας, μη στέλλουσα θροφάς παρά πάντοτε ολίγας, μη εκπλέουσα τον Στόλον παρά δια ένα μήνα, φαίνεται ή ότι επληροφορείτο κακώς και δεν έδιδε πίστιν εις τας αναφοράς μας, υποθέτουσα ότι εγράφαμε υπερβολάς, ή ότι δεν ήθελεν να διατηρήσωμε το Μεσολόγγιον. Άρα, ανάγκη να εξηγηθώμεν καθαρά με το Έθνος…». (Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, 1926). Ο Σπυρομήλιος παρακολούθησε τα τραγικά γεγονότα από τη Ζάκυνθο. Δεν ήταν ο μόνος.

4. Γιατί ο Σολωμός έφαγε ψωμί κι ελιές; Γιατί περιέγραφε οράματα;

Την περίοδο της πολιορκίας του Μεσολογγίου ο Σολωμός μένει στον λόφο του Στράνη. Στον ορίζοντα βλέπει τους καπνούς, ακούει τις κανονιές, κλαίει και κραυγάζει: «Βάστα καημένο Μεσολόγγι». Ένα βράδυ ο υπηρέτης τού πηγαίνει φαγητό και ο Σολωμός λέει: «ετούτη την ώρα, Λάμπρο, πόσοι από τους αδελφούς μας εις το Μεσολόγγι πεινάνε, δεν θέλω περιστέρια» και το αφεντικό έφαγε ψωμί κι ελιές μονάχα (όπως διηγήθηκε ο  Δ. Ηλιακόπουλος στον Σπυρίδωνα δε Βιάζη. Ο πρώτος ήταν φίλος του υπηρέτη του Σολωμού, Λάμπρου Μιχαλόπουλου. Ο Δε Βιάζης κατέγραψε αυτή την μαρτυρία στην Πρώτη έκδοση Απομνημονευμάτων, 1880). Με όλα του τα έργα ο εθνικός ποιητής δείχνει ότι δεν διακατέχεται μόνον από συναίσθημα, αλλά από πνευματικές αλήθειες τις οποίες υπηρετεί. Δείχνει ότι το έθνος των Ελλήνων είναι το έθνος των Χριστιανών. Αν δε, ως «Έλληνες» οριστούν αυτοί που μιλάνε ελληνικά (τα οποία ο Σολωμός δεν γνωρίζει καλά), τότε αυτοί οι Έλληνες είναι η μαγιά των εξεγειρόμενων Χριστιανών που παλεύουν για την κατά Χριστόν Ελευθερία.

Όμως το 1826 ο Σολωμός δεν περιοριζόταν σε νηστεία ή στην συγγραφή ποιημάτων. Φαίνεται ότι το Μεσολόγγι τον είχε συνταράξει. Ταυτόχρονα με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους άρχισε να γράφει το όραμά του υπό τον πρόχειρο, δίγλωσσο και ανορθόγραφο τίτλο Visione di Dionisio Ιερομόναχο, εγγατίκου εις ξοκλύσι Ζακύνθου. Κάπως έτσι είχε τοποθετήσει το θέμα του ο Σολωμός στο πεζό έργο που έμεινε ημιτελές και που πολύ αργότερα έγινε γνωστό με τον ασαφή τίτλο Η γυναίκα της Ζάκυθος. Θέμα του: η «έχθρισα θανάσιμη του έθνους, πολεμάει να βλάφτει τους άλλους με την γλώσσα και με τα έργατα». Έτσι περιγράφει την γυναίκα, στην ψυχή της οποίας αναβράζει η κακία του Σατανά. Τμήματα από το ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» παρελμβάλονται στο Όραμα του μοναχού Διονύσιου. Το έργο άρχισε να γίνεται γνωστό 100 χρόνια μετά την Επανάσταση. Οι ερμηνείες που του δόθηκαν ήταν ποικίλες. Άλλος είδε μια προσωπική κριτική του κόντε Σολωμού σε συγγενικό του πρόσωπο, άλλος είδε κριτική της κοινωνικής τάξης στην οποία ανήκε. Όμως η εξήγηση αυτού του κειμένου συμβαδίζει με την εξήγηση της Επανάστασης και -περισσότερο- με την δύναμη που βρίσκεται πίσω από την βρετανική πολιτική. Εκείνη που εναντιώνεται σταθερά στην δημιουργία ενός καποδιστριακού κράτους με υπερεθνικά χαρακτηριστικά.

Αν και το χειρόγραφο του Σολωμού είναι πρόχειρο, αποσπασματικό και ασαφές από τις διαδοχικές επεξεργασίες, βέβαιο είναι ότι δεν θα έγραφε μια αλληγορία για να περιγράψει μια οραματική και αποκαλυπτική αλήθεια, μόνο και μόνο για να στιγματίσει έναν γνωστό ή συγγενή του. Όσο για την ταξική εξήγηση, αυτή είναι συμβατή με την πρώτη (αποσυρθείσα ήδη και τελείως άστοχη) μαρξιστική εξήγηση της Ελληνικής Επανάστασης. Αλλά και με την αλληγορία πολλοί διαφώνησαν, κρίνοντας το κείμενο ως προσωπική σάτιρα. Όσοι είδαν την αλληγορία και την ερμήνευσαν ως καυτηρίαση της Αγγλικής προστασίας στα Επτάνησα, πλησίασαν περισσότερο. Το κείμενο εστιάζει στο Μεσολόγγι μέσα από τους δυστυχισμένους άμαχους που βρίσκουν καταφύγιο στην Ζάκυνθο. Τοποθετεί την ιδιοτέλεια και την αδύναμη ανθρώπινη σάρκα σε συνάρτηση με την πνευματική υποδούλωση και σε αντίστιξη με την πνευματική διάσταση του ανθρωπισμού. Περιγράφει την πάλη του κακού εναντίον του καλού, θέτει υπαρξιακά ζητήματα, και κορυφώνεται ως προφητεία, γραμμένη στην μορφή της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Στον ρόλο της γυναίκας βρίσκεται ο κρίσιμος ελλαδικός παράγοντας που έχοντας υποταχθεί στις δυνάμεις του κακού χάριν του ιδίου οφέλους, αδιαφορεί για τον ανθρωπισμό και καταστρέφει τις επαναστατικές κατακτήσεις. Το κείμενο αυτό αποτελεί τον αντίποδα του ανώνυμου κειμένου «Αληθής Ιστορία» που χρονολογήθηκε από τον Κ. Δημαρά στο 1789.

Επίλογος

Θέματα όπως το «Μεσολόγγι» και η Επανάσταση δεν εξαντλούνται σ’ αυτό το επίπεδο. Θέτουμε εδώ ορισμένες οπτικές, προβληματισμούς και υποδεικνύουμε ερμηνευτικές οδούς που δεν εμφανίζονται συχνά. Η ιστορία που αναζητά ευθύνες στον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, ούτε καν εξετάζει  θέμα ευθυνών στο Μεσολόγγι. Ο Σολωμός που εξυμνεί τον Πατριάρχη στον Εθνικό Ύμνο, βάζει με έντεχνο τρόπο το θέμα του Μεσολογγίου, μέσα απ’ αυτό και θέμα συνολικό για την Επανάσταση. Υπάρχει ή δεν υπάρχει έχθρισα θανάσιμη του έθνους; Κι αν ναί, ποιανού έθνους; Αρκετοί έχουν αναλύσει το θέμα της βρετανικής πολιτικής στο Μεσολόγγι και στην Αθήνα. Αν η εγκατάλειψη του Μεσολογγίου και η δολοφονία του Καραϊσκάκη συνδέονται, αν στο ίδιο κάδρο είναι και ο Ανδρούτσος και ο Byron που τον προτίμησε από τον Μαυροκορδάτο, τότε τίθεται μια σειρά μεγαλύτερων ερωτημάτων: ποια είναι η σχέση του Ιμπραήμ που καταστρέφει επιλεκτικά και της Επιτροπής των ριζοσπαστών-φιλελεύθερων του Λονδίνου που «βοηθά» την Επανάσταση με δάνεια; Με ποιο τρόπο το νήμα αυτό οδηγεί στην «μεταστροφή» της αγγλικής πολιτικής το 1822; Υπήρχε εξ αρχής βρετανική πρόθεση να κριθεί ο πόλεμος στην «ακριβή» θάλασσα; Και τα θέματα δεν σταματούν, αφού υπάρχουν εξίσου μεγάλα ερωτήματα για την ρωσική πολιτική. 

Όλα οδηγούν σε πολύ κεντρικά σημεία που αφορούν στην ταυτότητα και τους στόχους της Επανάστασης. Η κατεύθυνση προς την οποία δείχνει και το θέμα «Μεσολόγγι-Ιμπραήμ-Λονδίνο-Αγ. Πετρούπολη» είναι ο ξεσηκωμός των Χριστιανών της Ανατολής, όχι των Βαλκανικών λαών που υποτίθεται ότι υπηρετούσε και ο Ρήγας.

Το καραβάκι της ιστορίας