Η «Σάλπιγξ Ελληνική» και ο «κοινός» επαναστατικός στόχος του 1821

Η πρώτη έντυπη εφημερίδα της Επανάστασης του 1821 είναι από εκείνα τα ιστορικά σημεία που περιέχουν την άγνωστη ιστορία των δυο αντίθετων επαναστατικών τάσεων. Εκείνων που συγκρούστηκαν το 1823-25 στους λεγόμενους “εμφύλιους”.

Η εφημερίδα “Σάλπιγξ Ελληνική” εκδόθηκε την 1^η Αυγούστου 1821 από τον κληρικό Θεόκλητο Φαρμακίδη. Την μικρή τυπογραφική μηχανή είχε φέρει μαζί του ο αδελφός του αρχηγού της Επανάστασης, ο Δημήτριος Υψηλάντης. Ελάχιστα φύλλα εκδόθηκαν και η εφημερίδα διέκοψε την λειτουργία της. Αιτία ήταν η παραίτηση του Θ. Φαρμακίδη, ο οποίος “αρνήθηκε να ενδώση εις το δεσποτικόν μέσον της προεξετάσεως”. Τι είχε συμβεί;

Δημήτριος Υψηλάντης. Ο «πληρεξούσιος του Γ. Επιτρόπου της Αρχής» παρακάμφηκε από αμφότερες τις επαναστατικές τάσεις

Ο Δημήτριος Υψηλάντης έφτασε στην Πελοπόννησο ως “Πληρεξούσιος του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής”, δηλαδή του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ο “Γ. Επίτροπος της Αρχής” είχε ανακοινωθεί ως αρχηγός της Επανάστασης τους πρώτους μήνες του 1820, ύστερα από διαβουλεύσεις στην Αγ. Πετρούπολη τις οποίες αγνοούμε. Από εκείνα όμως που γνωρίζουμε, προκύπτει ότι η άμεσα εμφανιζόμενη αντίδραση εναντίον του Υψηλάντη προέκυψε από εκείνους που υποκριτικά υποστήριζαν την αρχηγία του Ι. Καποδίστρια. Το θέμα είναι σκοτεινό για μας, γιατί αφορά στην ταυτότητα της Φιλικής Εταιρείας, η οποία, αν και άγνωστη ως προς τους ιδρυτές και τους στόχους, μπορεί με βεβαιότητα να αποσυνδεθεί πλήρως από την ομάδα της Οδησσού (ουδείς από τους φερόμενους ως “δράστες” ίδρυσε την Εταιρεία).

Τα σκόρπια στοιχεία της προεπαναστατικής περιόδου σε συνδυασμό με όσα καθαρότερα φάνηκαν μετά την είσοδο του Αλ. Υψηλάντη στην Μολδαβία δείχνουν ότι εντός του επαναστατικού φορέα που είναι γνωστός ως “Φιλική Εταιρεία” υπήρχαν δυο τάσεις που ήταν αδύνατον να συνυπάρξουν: η εθνική και η υπερεθνική. Ενώ η Εταιρεία φαίνεται να ανήκει τυπικά στην πρώτη, ένα σωρό στοιχεία και η προϊστορία από το 1785 τουλάχιστον, φανερώνουν ότι την Επανάσταση επιδιώκει σταθερά η υπερεθνική πλευρά, η οποία το 1814 (ήττα του Ναπολέοντα), αναγκάζεται να μεταμορφώσει τον στόχο της και να τον συσκευάσει σε μια ελληνόφωνη Εταιρεία. Έτσι, τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη, τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο (φιραρή) και τον Ι. Καποδίστρια θα επικαλύψουν ο Σκουφάς, ο Τσακάλωφ, οι αδελφοί Σέκερη, ο Λεβέντης, ο Αναγνωστόπουλος, ο Ξάνθος, ο Δικαίος. Η μάχη εθνικής και υπερεθνικής τάσης θα κορυφωθεί, όταν στο εδαφικό αποτέλεσμα της Επανάστασης κρίνεται βέβαια η Πελοπόννησος και πιθανή η Στερεά. Τότε θα δράσουν τα βρετανικά δάνεια και η πλευρά Μαυροκορδάτου, Κουντουριώτη, Τρικούπη, Φαρμακίδη, Πολυζωίδη θα επιτεθεί στην πλευρά Κολοκοτρώνη, Καραϊσκάκη, Ανδρούτσου, Νικηταρά, Μπουμπουλίνας.

Πού βρίσκεται τότε ο Δ. Υψηλάντης; Βρίσκεται φαινομενικά σε μια ενδιάμεση τάση που υποστηρίζει την “γαλλική λύση”, έναντι της “αγγλικής” και “ρωσικής” που συγκρούονται. Πώς βρέθηκε εκεί; Από την πρώτη στιγμή που πάτησε στην Πελοπόννησο, ο Δ. Υψηλάντης έγινε στόχος της εθνικής πλευράς που εκείνη την στιγμή δεν ήταν συγκροτημένη όπως το 1824. Όμως οι χειρισμοί του Δ. Υψηλάντη, οι ηγετικές του ικανότητες και -προφανώς- άλλοι λόγοι έκαναν και τον Κολοκοτρώνη να απομακρυνθεί διακριτικά από τον ομοϊδεάτη του και να αναλάβει εκείνος την εκπροσώπηση της υπερεθνικής τάσης. Οι μεσο-μακροπρόθεσμες επιδιώξεις της υπερεθνικής τάσης ήταν ένα κράτος με χριστιανική ταυτότητα και πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Γι αυτούς ο επαναστάτης λεγόταν “Έλληνας” και ταυτιζόταν με τον χριστιανό. Οι επιδιώξεις της εθνικής τάσης ήταν ένα κράτος στο οποίο ο “Έλληνας” θα ήταν εκείνος ο χριστιανός που μιλούσε ελληνικά. Οι πολιτισμικές καταβολές στην περίπτωση αυτή υπερτόνιζαν το αρχαιοελληνικό παρελθόν και υποβάθμιζαν ή εξαφάνιζαν το χριστιανικό παρελθόν του “Βυζαντίου”. Ως εκ τούτου, πρωτεύουσα του κράτους δεν μπορούσε παρά να ήταν η Αθήνα. Το σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι η εθνική τάση ακολουθούσε πιστά την δυτική αντιχριστιανική πολιτική που από τον 8^ο αιώνα ονόμαζε τον Έλληνα-χριστιανό “Γραικό” (αντί για Ρωμαίο). Όπερ και εγένετο. Νικώντας στα σημεία, η εθνική τάση επέβαλε όχι μόνον την διεθνή ονομασία του κράτους “Γραικία” (από το 1827), αλλά την γραικική εσωστρέφεια στην θέση της ελληνικής οικουμενικότητας.

Ο κληρικός Θεόκλητος Φαρμακίδης ήταν βασικός υποστηρικτής του εθνικού κράτους

Μετά την αποχώρηση του Άνθιμου Γαζή, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης εξέδιδε στην Βιέννη τον “Λόγιο Ερμή”, από κοινού με τον Κ. Κοκκινάκη. Ανήκε στον σκληρό πυρήνα των δυτικόφιλων, που επιθυμούσαν πάση θυσία το κοσμικό κράτος, όπως αυτό είχε προκύψει με τον Αστικό Κώδικα του Ναπολέοντα. Το 1833 ο Φαρμακίδης πρωτοστάτησε στην πράξη της Αυτοκεφαλίας που αποδέσμευε την “Ελλαδική Εκκλησία” από την Κωνσταντινούπολη και την έθετε υπό την πολιτική εξουσία (του στέμματος). Πριν και μετά από αυτό, ενεπλάκη σε μεγάλες διαμάχες με τον Καποδίστρια και τον Κ. Οικονόμο τον εξ Οικονόμων. Όμως αυτό που έχει βαρύνουσα σημασία είναι η απόφασή του να δημοσιεύσει ως τελευταίο κείμενο στον Λόγιο Ερμή την αποκήρυξη της Επανάστασης (1-5-1821, φύλλο 9, σ. 303). Του πατριαρχικοσυνοδικού κειμένου ο Φαρμακίδης προέταξε το εξής δίστιχο:

Επαρακαλέσθην να δεχθώ το εφεξής ιδιαίτερον παράρτημα εις τον 9 αρ. του Λ. Ε.

Στόχος της δημοσιοποίησης της πατριαρχικής αποκήρυξης στον Λόγιο Ερμή ήταν η αποσύνδεση του υπερεθνικού κέντρου του χριστιανισμού από την Επανάσταση

Η δημοσίευση αυτή σαφώς καταδεικνύει την επιδίωξη του εθνικού στόχου και την πλήρη αντίθεση στον Αλέξανδρο Υψηλάντη που εκείνη τη στιγμή πάλευε να φέρει εις πέρας την αποστολή του. Αν ο Μέττερνιχ άφησε μηδενικές επιλογές στον Φαρμακίδη, αυτός θα συνέχιζε την έκδοση του Λ. Ε. Επιλογή του λοιπόν ήταν να κλείσει την εφημερίδα στη Βιέννη και να κατέλθει στην Πελοπόννησο για να δράσει υπέρ του εθνικού στόχου. Οι πάγιες δικαιολογίες του “δεσποτισμού”, της “τυραννίας” και της “προδοσίας” που εκτόξευε η πλευρά του Μαυροκορδάτου εναντίον των πολιτικών της αντιπάλων έκρυβε την πραγματική αιτία της αντιπαλότητας. Ο Φαρμακίδης βρήκε “μη δεσποτικό” το καθεστώς που τον “παρακάλεσε να δεχθεί” την πατριαρχική αποκήρυξη, όπως βρήκε και “αντικειμενικό και φιλαλήθη” τον Τύπο που έστησε η Επιτροπή του Λονδίνου και τα παρακλάδια της από το 1824. Μάλιστα την “Γενική Εφημερίδα” επρόκειτο να την αναλάβει ο ίδιος. Σ’ αυτά τα έντυπα κυριάρχησε όχι μόνο η ωμή προπαγάνδα, η λασπολογία και το ψεύδος, αλλά και η προαναγγελία των δικαστικών αποφάσεων (αν μπορεί κάποιος να πει “δικαστήριο” την παρωδία που έστησε στο Αιτωλικό ο Μαυροκορδάτος εναντίον του Καραϊσκάκη).

Ο Λόγιος Ερμής προσπάθησε να τονίσει την αποκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη από την Ρωσία και την αποσύνδεσή του από τον Βλαντιμιρέσκου

Παρότι δεν ξέρουμε αν προέκυψε κάποιο ζήτημα μεταξύ Υψηλάντη και Φαρμακίδη, είναι απολύτως βέβαιο ότι η εγκατάλειψη της εφημερίδας “Σάλπιξ Ελληνική” ήταν μια πολιτική απόφαση που θεωρήθηκε αναγκαίο να επενδυθεί με την σχετική μομφή. Ο Φαρμακίδης δεν αναγνώριζε ως αρχηγό τον Δ. Υψηλάντη, όπως δεν αναγνώριζε τον αδελφό του και δεν επιθυμούσε την στρατιωτική του επιτυχία. Επιθυμούσε -όπως και η Δύση- την αποσύνδεση της Επανάστασης από το Πατριαρχείο, την διαγραφή -δηλαδή- του οικουμενικού της χαρακτήρα. Την 1^η Μάιου 1821 απέφυγε να εκδώσει στον Λόγιο Ερμή την πολιτική αποκήρυξη που έγινε από ομάδα κοσμικών (με επικεφαλής τον Σκαρλάτο Καλλιμάχη) και στόχευε -όπως και η πατριαρχικοσυνοδική- να εξευμενίσει τον Σουλτάνο που είχε διατάξει την συνολική σφαγή του Γένους. Ομοίως απέφυγε να πει ότι ο Σουλτάνος εκτέλεσε εκτός των δεκάδων μητροπολιτών και τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ για συμμετοχή στην Επανάσταση και μάλιστα σε θέση πιθανού αρχηγού. Ήταν γνωστή στον Φαρμακίδη η σχέση του Πατριάρχη με την Φιλική Εταιρεία. Αντ’ αυτών εξέδωσε “Ιδιαίτερον Παράρτημα εις τον 7 αρ. του Λ. Ερμού 1821” όπου περιέχει την ρωσική αποκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη από τον τσάρο Αλέξανδρο και την “εξήγηση” της διάστασης Βλαδιμιρέσκου-Υψηλάντη. Αντιγράφοντας τον τύπο της Βιέννης ο Λόγιος Ερμής υποστήριζε ότι ο Βλαδιμιρέσκου είχε εξ’ αρχής άλλον στόχο. Τα λέει αυτά αν και γνώριζε την ένταξη του Βλαδιμιρέσκου στην Φιλική Εταιρεία. Γνώριζε επίσης ο Φαρμακίδης ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε καλέσει τους Έλληνες στα όπλα κάτω από τον “Τίμιο και ζωοποιό Σταυρό” με το σύνθημα “Εν τούτω νίκα”. Αυτά περιέχονταν στην προκήρυξη “Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος” που δημοσίευσε και στην Ελληνική Σάλπιγγα. Όμως σε άλλη προκήρυξη είχε ονομάσει “Έλληνες” όχι μόνον τους ελληνόφωνους, αλλά τους Χριστιανούς.

Στέργιος Π. Ζυγούρας

το είδα