Μια ανέκδοτος επιστολή της Επαναστάσεως του 1821

 Μαχόμεθα δια την Πατρίδα μας, τα τέκνα μας, την Ιεράν μας θρησκείαν, … ελπίζομεν εις την φιλανθρωπίαν της πεφωτισμένης Ευρώπης…

Το 1931 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία μια ανώνυμη επιστολή ενός Έλληνα. Έφερε ημερομηνία 18-4-1821 και παραλήπτης της ήταν ένας ανώνυμος Γάλλος. Την επιστολή προλόγισε και σχολίασε ο Δημήτριος Γρ. Βερναρδάκης, πιθανότατα γιός του Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη και ανηψιός του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, δυο γνωστών πανεπιστημιακών δασκάλων, ιστορικών και φιλολόγων με κρητική καταγωγή που γεννήθηκαν στην Λέσβο το 1848 και 1833 αντίστοιχα*. Ο Δημ. Γρ. Βερναρδάκης προλογίζει την επιστολή ως εξής:

Εκ του αρχείου της Επαναστάσεως του 1821, το οποίον έχω εις την βιβλιοθήκην μου, προέρχεται το κατωτέρω αντίγραφον χειρογράφου επιστολής, ης ετήρησα πιστώς την ορθογραφίαν, την στίξιν, τον τονισμόν, καθώς και το τυπικόν και την φρασεολογίαν. Το χειρόγραφον είναι χάρτινον, μεγάλου σχήματος εις τέταρτον, σύγκειται δε εκ πέντε φύλλων, των

οποίων αι μεν πρώται πέντε σελίδες (αμφοτέρωθεν γεγραμμεναι κατά το πρώτον ήμισυ) περιλαμβάνουν την επιστολήν, αι δε λοιπαί είναι κεναί. Τα δε τέσσερα, επόμενα τω πρώτω, φύλλα είναι συνερραμένα εν είδει τετραδίου δια λεπτής μυρίνθου.

Η επιστολή συνετάχθη κατά πάσαν πιθανότητα εν Κωνσταντινουπόλει υπό τινος των εκεί σημαινόντων προκρίτων, ολίγας ημέρας μετά την απαγχόνισιν του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄. Εγένετο δε σκοπίμως ίσως υπό του επιστολογράφου Γραικού η παρασιώπησις τόσον του ιδίου αυτού ονόματος, όσον και του προς ον απευθύνεται Γάλλου, όπως επίσης και του τόπου εν ω εγράφη η επιστολή, και τούτο δια την παραπλάνησιν της Οθωμανικής αρχής, εις περίπτωσιν καθ’ ην η επιστολή περιέπιπτεν εις χείρας της.

Το περιεχόμενον αυτής, όπερ αποτελεί έκκλησιν προς την Ευρώπην, διαπνέεται υπό φλογεράς φιλοπατρίας, αλλά και ακρατήτου μίσους εναντίον του τυράννου. Μετά ζωηρών δε χρωμάτων διεκτραγωδούνται τα δεινά, τα οποία υφίστανται οι Γραικοί εκ μέρους των Τούρκων. Η αγανάκτησις όμως στρέφεται και κατά της χριστιανικής Ευρώπης, ήτις, εις ουδέν λογιζομένη το καταδυναστευόμενον ομόδοξον Γραικικόν έθνος, μετέρχεται ως προς την απελευθέρωσιν της Ελλάδος διπλωματικήν πολιτικήν, υποστηρίζουσα το δόγμα της ισορροπίας. Ο επιστολογράφος υπεραμύνεται των Ελλήνων, καυτηριάζων την αναλγησίαν των ξένων, οι οποίοι την μεν σύγχρονον Ελλάδα παρεγνώρισαν εντελώς και περιφρόνησαν, της δε παλαιάς εφρόντισαν μόνον να διαρπάσουν κατά καιρούς τ’ αρχαιολογικά κειμήλια. Τα δε αναγλυφικώς εν τη επιστολή ταύτη σκιαγραφούμενα πρόσωπα και πράγματα καταδεικνύουν αφ’ ενός μεν πόσον σαφή επίγνωσιν της αποστολής των είχον οι πρόγονοί μας, αφ’ ετέρου δε καταμαρτυτρούν και την ασάλευτον πίστιν και πεποίθησιν αυτών ως προς την τελικήν επιτυχίαν και επικράτησιν της Επανάστάσεως.

Εν τέλει ο επιστολογράφος επικαλείται την εν παντί συνδρομήν της Ευρώπης δια την ελευθερίαν της Ελλάδος.

Η επιστολή πρφανώς δεν είναι γραφή προσώπου προς πρόσωπο, αλλά κάποιου λογίου ο οποίος απευθύνεται προς την δυτική κοινή γνώμη. Αγνοούμε αν αυτή δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα ή περιοδικό της Ευρώπης. Η εδώ αναδημοσίευση στοχεύει στην ανάδειξη της σχέσης Επαναστατών – Δύσης, ένα διαρκές ζητούμενο και αμφιλεγόμενο θέμα που οφείλεται στην αμφιλεγόμενη ταυτότητα της Επανάστασης και των πραγματικών οργανωτών της. Αναδεικνύεται τόσο μόνον μέσα από την ίδια την επιστολή, όσο και από τον σχολιασμό του Βερναρδάκη.

Είθε η Ευρώπη να συντρέξει με τα φώτα και τα όπλα της εις την ελευθερίαν της Ελλάδος.

Αυτό είναι το μήνυμα της επιστολής, της οποίας συνοψίζουμε τα κύρια σημεία:

1. Οι ευρωπαϊκές γνώσεις περί της ηθικής καταστάσεως των Γραικών είναι σφαλερές
2. Ευρωπαίοι περιηγητές όπως ο Jakob Ludwig Salomon Bartholdy συκοφάντησαν το Γραικικό Έθνος
3. Μακροχρόνια τυραννία θεμελιώνει κατά τους δυτικούς δικαίωμα των Τυράννων κατά των τυραννουμένων (φωτογραφίζει κατ’ αρχήν τον Μέτερνιχ, αλλά και την Βρετανία)
4. Καταγγέλλεται η μαζική κλοπή αρχαίων ελληνικών μνημείων και παρομοιάζονται οι τυμβωρύχοι με σύγχρονους Αττίλες.
5. Υποστηρίζεται ότι ο ζώπυρος (σπινθήρας ) της φιλοσοφίας και ο φωτισμός της Δύσης προήλθε από τους φυγάδες Βυζάντιους (Κωνσταντινουπολίτες Ρωμαίους ).
6. Υποστηρίζεται ότι η κατάλυση του αγιαννικού συστήματος (μουσουλμάνων ιδιοκτητών γης) από τον Μαχμούτ Β΄ αποτέλεσε επαναστατικό αίτιο, εφόσον αυξήθηκε η οικονομική καταπίεση. Στην επιδείνωση συνέβαλαν ο Χαλέτ εφέντη και ο Τραπεζίτης Χασιέλ.
7. Η Επανάσταση είναι μάχη ηθική, μάχη ιερή, μάχη υπέρ της χριστιανικής πίστης και στο όνομα αυτής οι Έλληνες καλούν την Ευρώπη σε βοήθεια.

… οι φυγάδες Βυζάντιοι έφεραν εις τους Μεδίκους τα ζώπυρα της φιλοσοφίας, και με την πρόοδον του χρόνου υψώθη ο ανθρώπινος νους εις τόσον φωτισμού βαθμόν …

Στο πνεύμα της επιστολής κυριαρχεί υπόρρητα η έγερση του χριστιανικού έθνους το οποίο έδωσε τα φώτα του στη Δύση μέσω των Μεδίκων τον 15^ο αιώνα. Η Επανάσταση είναι μια όρθωση του κοινού ευρωπαϊκού πνεύματος έναντι της μουσουλμανικής βαρβαρότητας. Στο πλαίσιο αυτό γίνονται αναφορές στα ενωτικά στοιχεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Κάρολος Μαρτέλος) ενώ αποσιωπούνται τα διχαστικά (Καρλομάγνος). Οι δυτικοί όροι «Γραικοί» και «Βυζαντινή αυτοκρατορία» είτε εμπίπτουν στο ίδιο ενωτικό πνεύμα, είτε χρησιμοποιούνται ως όροι συνεννόησης με τους «Γάλλους» που -σύμφωνα με τον Κοραή- έχουν προκύψει από την «Γαλλική» Επανάσταση. Υπονοούνται επίσης προγενέστερες επαναστατικές προσπάθειες στις οποίες η Δύση καταγγέλλεται ότι απείχε συνειδητά («επίκριση» Bartholdy). Η επιστολή γράφεται μια εβδομάδα μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, ενώ κορυφώνονται οι σφαγές αμάχων στην Κωνσταντινούπολη.

Την επιστολή αναφέρει παρεμπιπτόντως ο Ιωάννης Φιλήμων το 1860, αποδίδοντάς την στον Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό (Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Προλεγόμενα τόμου Γ’ σ. μγ). Αν αυτό ισχύει, τότε η βάση της κριτικής διευρύνεται πολύ, επειδή ο λόγιος (φιλόλογος, ιστορικός, συγγραφέας, πολιτικός) Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός ανήκει στην ομάδα εκείνη που φέρουν αμφίπλευρα χαρακτηριστικά του ζητήματος το οποίο εξετάζουμε, συνδυάζουν δηλαδή την «παραδοσιακή» με την «νεοτερική» τάση, αυτές που συγκρούστηκαν μεταξύ τους πριν την Επανάσταση, στη διάρκεια της Επανάστασης, αλλά και μετά την ίδρυση του Ελληνικού Βασιλείου.

• Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι οι αδελφοί Δημήτριος και Γρηγόριος Βερναρδάκης ενεπλάκησαν σε διαμάχες και αντιπαραθέσεις, τόσο εντός όσο και εκτός του Πανεπιστημίου Αθηνών με  αντικείμενο την ταυτότητα του ελληνικού πολιτισμού. Στο έργο του Δ. Ν. Βερναρδάκη «Καποδίστριας και Όθων» ο συγγραφέας υπερασπίζεται τους δυο ηγέτες και κατακρίνει το «προοδευτικό» ρεύμα της εποχής του.

Δευτερεύουσας σημασίας ορθογραφικά έχουν διορθωθεί σιωπηρά, ώστε να μη δυσχεραίνεται περαιτέρω η κατανόηση του κειμένου.

Δείτε το έγγραφο εδώ

Στέργιος Ζυγούρας 

Το καραβάκι της ιστορίας