14η Σεπτεμβρίου – Επανάσταση 1821. Ποια η σχέση τους;

Ένα από τα μεγάλα παράδοξα που διαχρονικά κοσμούν το «1821» είναι η συμφωνία αμφοτέρων των ιστορικών πλευρών πως η 14^η Σεπτεμβρίου έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της Επανάστασης, δηλαδή, στην Εταιρεία των Φιλικών. Παράδοξο είναι ότι συμφωνούν, όμως, ιστορικό ζητούμενο είναι αν όντως έπαιξε και ποιον ακριβώς ρόλο.

Η ημερομηνία ίδρυσης της Εταιρείας είναι ατεκμηρίωτη, ιδιαίτερα όταν αυτή συνδέεται με την ομάδα της Οδησσού. Τι γνωρίζουμε με ασφάλεια για την ημέρα Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού σε σχέση με το 21;

1. Στις 14/9/1815 υπεγράφη στο Παρίσι η Συνθήκη της Ιεράς Συμμαχίας
2. Στις 14/9/1816 (;) αναγνώστηκε-αναρτήθηκε η Συνθήκη στις Εκκλησίες της Ρωσίας
3. Στις 14/9/1829 υπεγράφη η Συνθήκη της Κων/πολης μεταξύ Ρωσίας-Οθωμανών

Σύντομος σχολιασμός των τριών σημείων

1. Η υπογραφή της Ιεράς Συμμαχίας έγινε στις 26/9/1815 σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο, δηλαδή, 14/9/1815 κατά το ιουλιανό που ακολουθούσαν τότε οι Ρώσοι και οι Έλληνες. Η Συνθήκη προτάθηκε το 1814 και υποστηρίχθηκε (ως ένα σημείο) μόνο από τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄. Τα αποδιδόμενα στο Μέττερνιχ ανήκουν στη φαντασία όσων τα επικαλούνται. Η Συνθήκη είχε προκαλέσει ανησυχία στην Οθωμανική Πύλη.
2. Η πηγή για τη δημοσιοποίηση και την στήριξη της ρωσικής πολιτικής πάνω στην Ιερά Συμμαχία είναι ο Αλέξανδρος Στούρτζα, ο οποίος γράφει ένα βιογραφικό του Ι. Καποδίστρια στις Επιστολές του Ι.Κ. που εκδόθηκαν το 1839 στα γαλλικά (É. A. Bétant, Correspondance du comte J. Capodistrias) και το 1841 στα ελληνικά. Στο κείμενο αυτό φροντίζει να απαλλάξει τον Ι.Κ. από την «μομφή» της ευρω-χριστιανικής πολιτικής, λέγοντας ότι εκτέλεσε εντολές του τσάρου και διατηρούσε τις επιφυλάξεις του. Ο Αλέξανδρος Στούρτζα ήταν αυτός που γνώριζε όσο ελάχιστοι τα της «Ιεράς Συμμαχίας» και η αδελφή του Αλεξάνδρα (Ρωξάνδρα) έχει αφήσει αξιοπρόσεκτους υπαινιγμούς για την εμπλοκή της στη διαδικασία επηρεασμού του τσάρου και στην οργάνωση της πανηγυρικής Δοξολογίας-Λειτουργίας στη Βιέννη (Σεπ. 1814) που συσπρείρωσε τον ελληνισμό υπό τον Καποδίστρια, τον Αλ. Υψηλάντη και τον τσάρο Αλέξανδρο (πιθανώς στις 27/9/1814, δηλαδή στις 15/9/1814 σύμφωνα με το ορθόδοξο ημερολόγιο).
3. Η σύμπτωση της ημερομηνίας πρέπει να θεωρηθεί αδύνατη. Η Συνθήκη της 14/9/1829 αποτελεί τη λήξη του πολέμου, καθώς η Πύλη -μέσω του ρωσοτουρκικού πολέμου- αναγνωρίζει την ελληνική αυτονομία, άρα και τη Συνθήκη του Λονδίνου, πράγμα που δεν πέτυχε η Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ο Ρώσος διαπραγματευτής βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με τον Καποδίστρια. Σε απόλυτη χρονική σύμπτωση ο Δημήτριος Υψηλάντης έκλεινε τον κύκλο των μαχών στη Ρούμελη. Ο Οσμάν Αγάς υπέγραφε συνθήκη παραχώρησης της Φοντάνας μετά την τελευταία μάχη στην Πέτρα της Βοιωτίας. Οι Έλληνες, κόντρα στην Αγγλική πολιτική, ξανακέρδιζαν όσα είχαν χάσει με το Μεσολόγγι και τη μάχη του Φαλήρου το 1826-27. Με καθυστέρηση 8 ετών υλοποιήθηκε -κατά κάποιον τρόπο- η ρήση του Αλέξανδρου Υψηλάντη για την κραταιά δύναμη που θα υπερασπιζόταν τα ελληνικά δίκαια.

 

Υπαρχουν και άλλες πηγές που συσχετίζουν την ημέρα του Σταυρού με την Εταιρεία όπως τα «Νυσιριακά Έγγραφα», ένα κείμενο με ενδιαφέρον αλλά χωρίς επαρκή τεκμηρίωση. Οι πηγές αυτές πρέπει να συσχετισθούν με τις (διαρκώς μεταβαλλόμενες) χρονολογίες που έδιναν για την εταιρική δραστηριοποίηση οι Ξάνθος & Αναγνωστόπουλος: Πέρα από το ασαφέστατο «ιδρυτικό 1814 της Οδησσού» (το οποίο συσχέτιζαν με τις αποφάσεις της Βιέννης), μιλούσαν για το 1815 και το 1816 ως έτος εκκίνησης της δράσης της Εταιρείας.

Είναι αδιαμφισβήτητο πως το ερώτημα για τη σχέση 14^ης Σεπτεμβρίου και 1821 ταυτίζεται με τον χαρακτήρα & τον στόχο της Επανάστασης. Προσκρούσει στα δόγματα που έχουν αξιωματικά προκαθορίσει αυτό που έπρεπε οι ιστορικοί να ερευνούν και να τεκμηριώνουν. Η απουσία του ερωτήματος σκεπάζει κυρίως την διπρόσωπη πολιτική της Ρωσίας, η οποία θα δηλώσει «έκπληκτη» όταν ο Αλ. Υψηλάντης θα περάσει από την Ρωσία στη Μολδαβία για να κηρύξει την Επανάσταση. Η ιστορία καταγράφει την αντίθεση της Ιεράς Συμμαχίας (Ρωσίας) στην Επανάσταση, όμως ο Υψηλάντης (που κλήθηκε να ενσαρκώσει τον βαρύ ρόλο του Μ. Κωνσταντίνου) θα φροντίσει δίπλα στα ερμαφρόδιτα κεντρικά του μηνύματα να τονίσει με bold ότι πολεμάμε εμείς οι Χριστιανοί στο όνομα του Σταυρού. Η ιστορία θα αποκρύψει ότι η (μη μετέχουσα στην Ιερά Συμμαχία) Μ. Βρετανία θα ξεκινήσει το 1822 την «φιλελληνική» της στάση πάνω στη βάση της χριστιανικής αλληλεγγύης (βλ. προστάδιο της Επιτροπής του Λονδίνου σύμφωνα με τον αυτόπτη μάρτυρα Thomas Gordon). Σε αντίστοιχο πλαίσιο θα σχηματιστεί το 1825 ο (ημιεπίσημος) γαλλικός «φιλελληνισμός» και με μια (περιττή) 3^η αίτηση προστασίας to 1826 προς την Ρωσία η κατάσταση θα οδηγηθεί στην Ιουλιανή Συνθήκη του 1827. Καμιά δύναμη όμως, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, δεν θα υποστηρίξει τη δημιουργία υπερεθνικού κράτους ή έστω ενός κράτους που θα μπορούσε να εξελιχθεί αργότερα σε υπερεθνικό.

Το ερώτημα του τίτλου ανακινεί σκοτεινά ή υποβαθμισμένα θέματα όπως α) την ταυτότητα της «Φιλικής Εταιρείας», β) τη σχέση της με τη «Φιλόμουσο Εταιρεία» και γ) το θέμα των μεταναπολεόντειων συμμαχιών από τις κύριες ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Στέργιος Ζυγούρας

Δείτε σχετικά:

Το καραβάκι της ιστορίας