ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ;

Γράφει ο Ιωάννης Αυξεντίου

Παράξενος τίτλος, θα σκεφθεί κάποιος. Τι σχέση μπορεί να έχει ο αστικός κόσμος και οι επαναστάσεις που τον γέννησαν με τη θρησκεία; Η ‘διδακτέα ιστορία’ μας λέει ότι ήταν ακριβώς ο αστικός κόσμος που στράφηκε εναντίον της θρησκείας ή ορθότερα, που δημιούργησε τις εκκοσμικευμένες κοινωνίες. Είναι αλήθεια ότι έχει επικρατήσει αυτή η άποψη και τούτο συμβαίνει λόγω της οικονομιστικής και κοινωνιολογικής ερμηνείας των ιστορικών διαδικασιών, μια που αυτό είναι συνήθως το μοντέλο έρευνας που εφαρμόζεται. Έτσι μαθαίνουμε λοιπόν πως οι επαναστάσεις του 18ου αιώνα ήταν αστικές, δηλαδή οικονομικά και κοινωνικά ταξικές. Ασφαλώς, δεν αρνούμαστε τον ρόλο των κοινωνικών και οικονομικών μετασχηματισμών στη διαμόρφωση των πολιτικών συμβάντων, όμως δεν υπάρχουν μόνον αυτοί. Παράλληλα με αυτούς και κάποιες φορές πριν από αυτούς, άλλοι παράγοντες επιδρούν στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων.

Απ’ την αρχή του 18ου αιώνα, διάφορες δοξασίες που περιελάμβαναν στοιχεία μεσαιωνικού μυστικισμού, εβραϊκής Καμπαλά, αρχαίου παγανισμού και γνωστικισμού (ο απόηχος των Καθαρών, Βογόμιλων κλπ) και μέχρι τότε κυκλοφορούσαν ως ένα υπόγειο αφανές ρεύμα, διοχετεύτηκαν μέσα στις νέο- σχηματιζόμενες μασονικές στοές. Στην ουσία βέβαια, ο βασικός πυρήνας αυτής της απόκρυφης θρησκείας των στοών ήταν ο γνωστικισμός, ‘γαρνιρισμένος’ όμως με τα άλλα στοιχεία που αναφέραμε προηγουμένως.

Στηριζόμενες σε αυτό το πιστεύω, οι στοές και άλλες παρεμφερείς οργανώσεις άρχισαν να
 επεξεργάζονται μία ολοκληρωμένη άποψη, ένα σχέδιο για την επιβολή μιας ριζικής θρησκευτικής, πολιτικής και κοινωνικής αλλαγής ή καλύτερα ανατροπής. Όσον αφορά την οικονομία είναι διαπιστωμένο ότι στη Γαλλία οι αστικές οικονομικές δραστηριότητες ασκούνταν μια χαρά πριν το ξέσπασμα της επανάστασης του 1789. Συνεπώς, δεν υπήρχε μία οικονομική ανάγκη που ώθησε προς την επανάσταση. Ενδεικτικό της όλης κατάστασης είναι και το γεγονός ότι ένας αριθμός αριστοκρατών συμμετείχε στην επαναστατική προετοιμασία (πχ ο Louis Philippe II, o Δούκας της Ορλεάνης). Επίσης, μετά την επανάσταση, οι κατοικίες και οι ιδιοκτησίες των ευγενών δεν πειράχτηκαν. Αν δηλαδή ήσουν οπαδός αυτού του νέου ρεύματος, της νέας κεκαλυμμένης θρησκείας, δεν είχες λόγο να φοβάσαι, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκες. Μόνον οι βασιλικοί τάφοι βεβηλώθηκαν.

H εορτή του Υπέρτατου Όντος

Οι στοές ακολούθησαν την εξής στρατηγική: δεν δήλωναν ‘θέση’ αλλά ‘άρνηση’, δηλαδή δεν πρότειναν δημόσια αυτή τη νέα θρησκεία (θέση) αλλά διαδήλωναν την άρνηση τους στο υπάρχων θρησκευτικό, πολιτικό και κοινωνικό σύστημα. Δεν δήλωναν τι ήθελαν αλλά τι δεν ήθελαν. Αυτή η στρατηγική ήταν λογική διότι εάν πρότειναν ανοιχτά τη νέα θρησκεία τους, σε έναν κόσμο χριστιανικά γαλουχημένο, φυσικά η αντίδραση θα ήταν τεράστια. Βέβαια, μέσα στην ευφορία των πρώτων επαναστατικών ημερών υπήρξαν και οι εξαιρέσεις, όπως η δημόσια λατρεία των νέων γνωστικών ειδώλων. Για παράδειγμα, αντικατέστησαν τις χριστιανικές εορτές με παγανιστικές ή με εορτές προς τιμή της θεάς Λογικής, οι αρχιτέκτονες έφτιαχναν τα δημόσια κτήρια υπό μορφή πυραμίδας, έκαναν φεστιβάλ στα οποία τιμούσαν το ‘υπέρτατο ον’ του σύμπαντος (ή τον ‘αρχιτέκτονα του σύμπαντος’) κλπ.

Στις 8 Ιουνίου (20 Pratile) του 1794, έναν μήνα και είκοσι ημέρες πριν να σκοτωθεί, ο Maximilien Robespierre οδήγησε την εορτή – που αυτός θέλησε- αφιερωμένη στο Υπέρτατο Όν. Στους δρόμους του Παρισιού παρέλασαν άρματα και πρόσωπα, όπως διηγείται ο Henri Guillemin στο ενδιαφέρον βιβλίο του με τίτλο 'Robespierre, politique et mystique'. υπήρχε ενθουσιασμός καθώς είχε διαδοθεί η πεποίθηση ότι η ‘Εορτή του Θεού’ θα έκλεινε την περίοδο του Τρόμου. Στην εορτή, δόθηκε στις φλόγες μία μεγάλη χάρτινη κούκλα που αντιπροσώπευε τον αθεϊσμό, ανθοδέσμες από τριαντάφυλλα και μαργαρίτες εναποθέτονταν από τους βουλευτές της Συνέλευσης, χοροί τραγουδούσαν τον ύμνο του Υπέρτατου Όντος, που -αν και απευθυνόταν στον Παγκόσμιο Θεό- περιείχε αναφορές στο Θεό του Ισραήλ και στο Λούθηρο και τον Καλβίνο ως πρόδρομους μιας αληθινής θρησκείας. Ήταν η πρώτη εορτή του Ντεϊσμού στην ιστορία της ανθρωπότητας και γι’ αυτό, αν και δεν συνεχίστηκε, αποτελεί ένα γεγονός εξαιρετικής σημασίας.

Όμως τώρα ας δούμε άλλα γεγονότα που η διδακτέα ιστορία αποφεύγει να αναφέρει. Ο γνωστός Γάλλος αποκρυφιστής και μάγος Alphonse Louis Constant (ψευδώνυμο Eliphas Lévi) που έζησε το 1850, στο βιβλίο του ‘Ιστορία της Μαγείας’, έχει ένα κεφάλαιο με τον τίτλο: ‘Μαγεία και Επανάσταση’. Εκεί διηγείται γεγονότα που ο ίδιος γνώριζε για τηνδράση των μυστικών στοών εκείνης της εποχής στην Γαλλία. Εδώ θα παραθέσουμε απλά ένα σύντομο απόσπασμα από ένα χαρακτηριστικό συμβάν που αφηγείται: «…Τότε, κάποιοι άγνωστοι άνθρωποι οργάνωσαν την σφαγή. Ένα γιγάντιο άτομο, με μακριά γένια βρισκόταν παντού όπου υπήρχαν ιερείς για σφάξιμο. «Πάρτε», τους έλεγε με μία άγρια γκριμάτσα, «να για τους Αλβιγηνούς», «να για τους Βάλδιους», «να για τους Ναΐτες». Και κτυπούσε με θυμό, κτυπούσε με το σπαθί, με το τσεκούρι. Ήταν κόκκινος από αίμα από το κεφάλι μέχρι τα πόδια, και η γενειάδα του ήταν όλη βρεγμένη, και ορκιζόταν μέσα σε φοβερές βλαστήμιες, ότι θα την έπλενε μόνο με αίμα.» Όλα αυτά βέβαια κράτησαν για σχετικά λίγο διάστημα έτσι ώστε να μην προκληθεί αντίδραση. Αυτό που βασικά τους ενδιέφερε μακροπρόθεσμα ήταν η εκκοσμίκευση της κοινωνίας και οι πολιτικές-θεσμικές αλλαγές που θα είχαν ως αποτέλεσμα την αποχριστιανοποίηση των κοινωνιών.

Είπαμε προηγουμένως, ότι οι στοές ακολουθούσαν τη στρατηγική της άρνησης και όχι της θέσης. Αυτή η τακτική δεν ήταν μόνο στρατηγική επιλογή αλλά και ουσία για τον εξής λόγο: ο γνωστικισμός δεν εστιάζεται στη λατρεία του δικού του θεού αλλά αφιερώνει τις δυνάμεις του στη μάχη εναντίον του θεού δημιουργού αυτού του κόσμου. Η άρνηση αυτού του θεού και των επί της γης εκπροσώπων του, (δηλ. ανθρώπων, νόμων, θεσμών κλπ) αποτελεί για το γνωστικισμό θρησκευτική λειτουργία. Ο γνωστικισμός είναι ουσιαστικά η θρησκεία της ἀρνησης. Η επανάσταση ήταν η επανάσταση της άρνησης. Παραδόξως λοιπόν, οι κοινωνίες που αρνούνται τη θρησκεία …θρησκεύονται.

Τέλος, η αστική οικονομία, ο καπιταλισμός, βρήκε πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθεί και να κυριαρχήσει, αφού όλοι εκείνοι οι θεσμοί και οι νόμοι των προκαπιταλιστικών κοινωνιών σαρώθηκαν από το ρεύμα των επαναστάσεων και των συνακόλουθων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών. Ο αστικός κόσμος λοιπόν δεν είναι ο κόσμος του ‘ορθολογισμού’ και του ‘διαφωτισμού’, όπως συνήθως δηλώνεται, διότι ξεπήδησε μέσα από τις πιο ανορθολογικές και σκοταδιστικές όψεις μιας απόκρυφης θρησκείας. Ο ‘ορθολογισμός’ και ο ‘διαφωτισμός’ ήταν απλά τα όπλα του στη μάχη εναντίον των Παραδοσιακών κοινωνιών. Ο αστικός κόσμος έχει συγκεκριμένη θρησκεία, τη θρησκεία της άρνησης.

Ωστόσο, θα έκανα μία πρόταση, οι αστικές επαναστάσεις και το πνεύμα τους θα πρέπει να αποκαλούνται με άλλο όνομα για δύο λόγους:

Α) Δεν είναι σωστό να ‘φορτώνουμε’ συλλήβδην στον αστικό κόσμο, δηλαδή στους κατοίκους των πόλεων, στους εμπόρους, στους βιοτέχνες, στους επιχειρηματίες, στους γιατρούς κλπ το ξέσπασμα αυτής της ανατροπής. Το ανατρεπτικό ρεύμα τους χρησιμοποίησε διότι, όπως είναι ευνόητο, δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει (μαζικά) τους ευγενείς και τους αγρότες.

Β) Ο όρος ‘αστικό’ αποκρύπτει την πραγματική γενεσιουργό φύση εκείνου του ρεύματος. Θα ήταν ακριβέστερο λοιπόν εάν η αστική επανάσταση και το αστικό πνεύμα αποκαλούνταν αντιστοίχως η ‘αιρετική επανάσταση’ και το ‘αιρετικό πνεύμα’ του 18ου -19ου αιώνα.

Σημειώσεις:

Η οντότητα Orc

Α) Τα γεγονότα που συνέβησαν στο Παρίσι την περίοδο 1789- 1830 έχουν πολλές ομοιότητες με όσα διαδραματίστηκαν στην ίδια πόλη το Μάιο του 1968. Ο Γάλλος επαναστάτης Auguste Blanqui (1805 -1881) γράφει χαρακτηριστικά για την δεύτερη Γαλλική Επανάσταση (1830): «Είναι αδύνατον να ξεχάσω τη θαυμάσια ταχύτητα με την οποία άλλαξε το σκηνικό στους δρόμους του Παρισιού, ωσάν μία θεατρική αλλαγή. Τα πιο κοινά ενδύματα αντικατέστησαν τις επίσημες ενδυμασίες ξαφνικά, σαν ένα μαγικό ραβδί να είχε εξαφανίσει τα πρώτα και εμφανίσει τα άλλα.» Πόσα πράγματα μας φέρνει στο μυαλό αυτή περιγραφή. Ότι τότε όπως και το ‘ 68 , διαχεόταν στην ‘ατμόσφαιρα’ εκείνη η ειδική ‘ψυχική κατάσταση’ που ‘βάζει φωτιά στα μυαλά των ανθρώπων’, για να χρησιμοποιήσω μία φράση του ιστορικού James Billington.

Β) Ο Erich Voegelin γράφει για το έργο του Χέγκελ: «Η γλώσσα της ‘φαινομενολογίας του πνεύματος’ είναι φιλοσοφική αλλά αυτή είναι ριζικά αντί-φιλοσοφική στην ουσία της και στις προθέσεις της. Πρέπει να χαρακτηριστεί σαν ένα έργο μαγείας: στην πραγματικότητα, είναι μία από τις μεγάλες μαγικές επεμβάσεις…». Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να χαρακτηρίσουμε και τις επαναστάσεις του 1800 και του 1968 ως μεγάλες μαγικές επεμβάσεις πάνω στην δυτική κοινωνία. Εκείνες οι συγκρούσεις όπως και οι σημερινές, θα μπορούσαν να περιγραφούν με τον όρο ψυχομαχία του Ρωμαίου ποιητή Προυδέντιου.

Γ) Η οντότητα Orc που απεικονίζεται στην τελευταία εικόνα του άρθρου, είναι ένας από τους χαρακτήρες της περίπλοκης μυθολογίας του William Blake. Μία εκπεσούσα φιγούρα, ο Orc είναι η ενσάρκωση της εξέγερσης και αντιτίθεται στον Urizen, την ενσάρκωση της παράδοσης. Στο εικονογραφημένο βιβλίο του Blake, America a Prophecy, ο Orc περιγράφεται από το μυθικό αντίπαλό του, τον ‘Άγγελο του Albion’ ως ‘εραστής της άγριας εξέγερσης και παραβάτης του νόμου του Θεού’. Συμβολίζει το πνεύμα της εξέγερσης που προκάλεσε τη Γαλλική Επανάσταση. Ο William Blake επηρεασμένος από τους γνωστικούς και μασονικούς μύθους, βλέπει τον Orc ως μία θετική οντότητα που εξεγείρεται ενάντια στους παραδοσιακούς νόμους του Θεού-Δημιουργού (Urizen).