Διαφημιστική πλύση εγκεφάλου για τα σύγχρονα πειραματόζωα του Σκίνερ

Κωνσταντίνος Βαθιώτης,

*** Διαφημιστική πλύση εγκεφάλου για τα σύγχρονα πειραματόζωα του Σκίνερ ***

Στην πρόσφατη διαφήμιση της Cosmote Neo για το «νέο digital πρόγραμμα κινητής», βλέπουμε μια γάτα, έναν παπαγάλο, έναν σκίουρο, μια αρκούδα και στο τέλος ένα φίδι να πατούν τα κουμπιά του κινητού για να ενεργοποιήσουν την αντίστοιχη υπηρεσία.

Δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι, όπως ακούγεται στη διαφήμιση, οι ενέργειες για την ενεργοποίηση των επιθυμητών υπηρεσιών υλοποιούνται χωρίς καν να χρειαστεί ο συνδρομητής να βγει από το σπίτι του, «γιατί πολύ απλά όλα αυτά τα κάνεις από μία μικρή εφαρμογή στην οθόνη σου, αρκεί να μπορείς να την πατήσεις με κάποιον τρόπο».

Ο τηλεθεατής που είναι ενημερωμένος για τα διάσημα συμπεριφορικά πειράματα του παρελθόντος δεν θα δυσκολευτεί, με αφορμή αυτή την διαφήμιση, να ανακαλέσει στη μνήμη του το πασίγνωστο πείραμα με το σκύλο του φυσιολόγου Ιβάν Παβλόφ, από το οποίο μάθαμε ότι:

Όταν ο ερεθισμός που προκαλεί ένα εξαρτημένο αντανακλαστικό, δηλ. την έκκριση του σάλιου μετά την είσοδο της τροφής στο στόμα, έχει συνοδευθεί πολλές φορές από κάποιον άλλο ερεθισμό, αυτός ο άλλος ερεθισμός θα μπορεί κάποτε να προκαλεί μόνος του την αντίδραση η οποία άλλοτε οφειλόταν στον ερεθισμό που προκαλούσε το απλό αντανακλαστικό. Τούτο σημαίνει ότι η σιελόρροια καταλήγει να προκαλείται από τη θέα και τη μυρωδιά της τροφής ή από ένα σήμα που συνήθως έρχεται από την παροχή της τροφής.

Ακολούθησε ο Αμερικανός συμπεριφοριστής Μπ. Φ. Σκίνερ, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ο οποίος θέλησε να εξελίξει το πείραμα του Παβλόφ περί των εξαρτημένων αντανακλαστικών και να ερευνήσει αν ήταν εφικτό να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του συνόλου κι όχι μόνο να ελέγξει έναν απλό, ανόητο αδένα. Ειδικότερα προσπάθησε να διαπιστώσει αν ένα άτομο μπορεί να διαμορφώσει μια συμπεριφορά –διαδικασία που ο Σκίνερ ονόμασε συντελεστική μάθηση– χωρίς αυτή να αποτελεί ένα απλό αντανακλαστικό. Ο ιδιόρρυθμος συμπεριφοριστής έθεσε ως βάση του πειράματός του το εξής ερώτημα:

Αν μπορεί κάποιος να ρυθμίσει ένα αντανακλαστικό, θα ήταν υπερβολικό να προσπαθήσει να πάει ένα βήμα παραπέρα και να προκαλέσει μια τούμπα ή άλλες υποτιθέμενες ελεύθερες κινήσεις; Γίνεται να πάρουμε μια εντελώς τυχαία κίνηση, όπως είναι το στρίψιμο του κεφαλιού προς τα δεξιά, να την ανταμείψουμε με συνέπεια, έτσι ώστε αρκετά σύντομα το άτομο να συνεχίζει να κοιτάζει προς τα δεξιά, εφόσον πια αυτή η κίνηση έχει αποτυπωθεί ως συντελεστική μάθηση;

Ο Σκίνερ έλυσε την απορία του αυτή, χρησιμοποιώντας ως πειραματόζωα μερικούς αρουραίους. Έφτιαξε έναν λειτουργικό θάλαμο προσαρμογής (γνωστό ως «κουτί του Σκίνερ»), μέσα στον οποίο εκπαίδευσε τα ζώα να εκτελούν συγκεκριμένες ενέργειες, π.χ. να πιέζουν μοχλούς, αξιοποιώντας ερεθίσματα (φωτεινά ή ηχητικά σήματα) και επενδύοντας στο δίπολο επιβράβευση-τιμωρία. Όταν το ζώο εκτελούσε σωστά την επιθυμητή συμπεριφορά, ο μηχανισμός του θαλάμου υλοποιούσε την επιβράβευση, απελευθερώνοντας την πολυπόθητη για το ζώο τροφή· όταν όμως αυτό ηρνείτο να συμμορφωθεί, ο μηχανισμός λειτουργούσε τιμωρητικά.

Προφανώς δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι την τεχνική του Σκίνερ αξιοποίησε και η κυβέρνηση του κ. Μητσοτάκη για να προωθήσει τον εμβολιασμό: άλλοτε τάζοντας στα εφηβικά πειραματόζωα λιχουδιές, όπως ψηφιακό πορτοφόλι ή δωρεάν GB, και άλλοτε τιμωρώντας τα υγειονομικά ή τα γερασμένα πειραματόζωα με αναστολή εργασίας ή, αντιστοίχως, με πρόστιμο 100 €.

Πολύ σημαντική υπήρξε η περαιτέρω διαπίστωση του Σκίνερ, ότι η περιοδική επιβράβευση των αρουραίων με τροφή είχε ως αποτέλεσμα τα ζώα να συνεχίζουν να πιέζουν αυτό το μοχλό σαν πρεζόνια που θέλουν τη δόση τους, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα. Παρατήρησε, μάλιστα, ότι η συμπεριφορά που προέκυπτε από τη μη τακτική επιβράβευση εξουδετερωνόταν δυσκολότερα απ’ όλες τις άλλες. 

 

Έτσι, ο Σκίνερ ήταν πλέον σε θέση να εξηγήσει ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης τρέλας: «Γιατί συμπεριφερόμαστε ανόητα, ακόμα κι όταν δεν επιβραβευόμαστε με συνέπεια· γιατί η καλύτερή μας φίλη περιμένει το τηλέφωνο να χτυπήσει, γιατί τα σάλια της γυαλίζουν στις γωνίες του στόματός της κι εκείνη περιμένει αυτό το παλιόπαιδο, το αγόρι της, να της τηλεφωνήσει σε μια περιστασιακή αναλαμπή καλοσύνης· απλώς να της τηλεφωνήσει» (Slater, Το κουτί της ψυχής. Τα 10 σπουδαιότερα ψυχολογικά πειράματα του 20ού αιώνα, μτφ.: Δ. Αλεξανδρή, εκδ. Οξύ, Αθήνα 2009, σελ. 24).

Σημειωτέον ότι, σύμφωνα με όσα ανακάλυψε το 1950 ο Σουηδός νευροεπιστήμονας Νιλς-Άκε Χίλαρπ, το σύστημα ανταμοιβής (reward system) αποτελεί ένα εγκεφαλικό «εσωτερικό σύστημα μεταφοράς σημάτων, το οποίο διαμεσολαβείται από την ντοπαμίνη και συνδέει τα θετικά και τα αρνητικά ερεθίσματα με τον τρόπο της συμπεριφοράς μας». Αυτό είναι που «μας κάνει να αναζητούμε θετικά ερεθίσματα, όπως είναι οι γλυκές τροφές, που αυξάνουν τα επίπεδα ντοπαμίνης» ή «να αποφεύγουμε τα αρνητικά ερεθίσματα, όπως είναι η πείνα ή ο πόνος, τα οποία μειώνουν τα επίπεδα ντοπαμίνης» (St. Russell, Συμβατή με τον άνθρωπο; Η τεχνητή νοημοσύνη και το πρόβλημα του ελέγχου, μτφ.: Ν. Αποστολόπουλος, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2021, σελ. 36).

Εφόσον, λοιπόν, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναγνωρίζει ως ευχάριστο το Χ βίωμα, η ντοπαμίνη μάς καθιστά επιρρεπείς στην επανάληψη της ευχάριστης συμπεριφοράς, προκαλώντας τον κίνδυνο να εθιστούμε σε αυτήν. Όπως εξηγεί ο Higgs στο βιβλίο του «Το μέλλον αρχίζει εδώ και τώρα. Περιπέτειες στον 21ο αιώνα» (μτφ.: Α. Παππάς, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2019, σελ. 277), «αν πιάσετε τον εαυτό σας να περνάει ώρες ατελείωτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή αναζητώντας καινούργιες πληροφορίες που θα σας δώσουν μια “δόση” ευχαρίστησης, είναι η ντοπαμίνη που σας ωθεί».

Ο ίδιος μας πληροφορεί ότι «μια εταιρεία που ονομάζεται Dopamine Labs υπόσχεται να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις της νευροεπιστήμης, προκειμένου να κάνει τους ανθρώπους να επιστρέφουν ξανά και ξανά στις εφαρμογές του κινητού τους».

Μάλιστα, κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι ότι το λογισμικό που χρησιμοποιούν σε αυτήν την εταιρεία ονομάζεται Σκίνερ, επειδή είναι σχεδιασμένο να επιβραβεύει περιστασιακά, ακριβώς όπως και το προαναφερθέν κουτί του. Συνεπώς, όποιος ελέγχει την ντοπαμίνη, κατά κάποιον τρόπο μπορεί να χακάρει τον ανθρώπινο εγκέφαλο! Ο Στιούαρτ Ράσελ μάς προετοιμάζει (ό.π., σελ. 25): 

«Η λύση είναι να αλλάξεις τις ίδιες τις προτιμήσεις του χρήστη ώστε αυτός να γίνει πιο προβλέψιμος. Σε έναν πιο προβλέψιμο χρήστη μπορείς να παρουσιάσεις αντικείμενα τα οποία είναι πιθανότερο να κλικάρει, και με αυτόν τον τρόπο να επιτύχεις μεγαλύτερα έσοδα. […] Όπως κάθε λογική οντότητα, ο αλγόριθμος μαθαίνει να τροποποιεί την κατάσταση του περιβάλλοντός του –ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση είναι το μυαλό του χρήστη– με σκοπό να μεγιστοποιήσει τη δική του ανταμοιβή. Στις συνέπειες της πρακτικής αυτής περιλαμβάνονται η αναβίωση του φασισμού, η διάλυση του κοινωνικού συμβολαίου που στηρίζει τις δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο, και πιθανώς το τέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ. Όχι και τόσο άσχημα για λίγες γραμμές κώδικα, ακόμη κι αν πίσω από αυτές βρίσκονται κάποιοι άνθρωποι».

Αλλά και ο ίδιος ο Σκίνερ ομολόγησε ότι «οι προσπάθειές του για την εφαρμογή της κοινωνικής μηχανικής» (η οποία αφορά τη χειραγώγηση «της γενικότερης συμπεριφοράς των ατόμων μιας κοινωνίας είτε από κυβερνήσεις είτε από ομάδες ιδιωτικών συμφερόντων») «είχαν φασιστικά επακόλουθα και ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για απολυταρχικούς σκοπούς» (Slater, ό.π., σελ. 18).

Τα προαναφερθέντα πειράματα συνδέονται με την προτροπή για αλλαγή συμπεριφοράς που διατυπώνουν οι ψυχοπαθείς πειραματιστές του πλανήτη μας στο «ευαγγέλιο της Νέας Εποχής», δηλ. τη «Μεγάλη Επανεκκίνηση» των Klaus Schwab και Thierry Malleret (μτφ.: Α. Αλαβάνου, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2021, σελ. 121). Ειδικότερα μας ζητείται να υιοθετήσουμε τον «πράσινο τρόπο ζωής», ενεργοποιώντας έναν ενάρετο κύκλο για το περιβάλλον. Με αυτήν την λογική, η δουλειά από το σπίτι λανσάρεται ως επωφελής τόσο για το περιβάλλον όσο και για την ατομική μας κατάσταση («το πήγαινε έλα στη δουλειά είναι “καταστροφέας” της καλής ψυχοσωματικής κατάστασης – όσο πιο μακριά, τόσο πιο πολύ επιβαρύνεται η φυσική και πνευματική μας υγεία»).

Μετά τις ανωτέρω διευκρινίσεις, η νέα διαφήμιση της Cosmote Neo φαίνεται πως εξυπηρετεί την υποσυνείδητη εξοικείωσή μας με την μετατροπή του ανθρώπου σε εκπαιδευμένο πειραματόζωο, το οποίο, μέσω της επιβράβευσης και της τιμωρίας, καλείται να αλλάξει συμπεριφορά, υλοποιώντας τον δαιμονικό σχεδιασμό που έχει εκπονήσει εδώ και πολλά χρόνια η Νέα Τάξη Πραγμάτων.

Οι περισσότεροι πολίτες έμαθαν ήδη να εργάζονται και να διδάσκονται εξ αποστάσεως, να λειτουργούν σαν υγειονομικά πρεζόνια και να εμβολιάζονται περιοδικώς με πειραματικά εμβόλια, αλλά και να ασκούν τις ελευθερίες τους, μόνο εφόσον είναι ηλεκτρονικώς πιστοποιημένοι χρήστες. Οι σύγχρονοι Σκίνερ τρίβουν τα χέρια τους. Και ήδη μας γλεντάνε, αφού μας παρομοιάζουν με γάτες, παπαγάλους, σκίουρους, αρκούδες και φίδια, που πατούν τα πλήκτρα του κινητού για να ενεργοποιήσουν την επιθυμητή υπηρεσία της κινητής τηλεφωνίας.

Σημειωτέον ότι η διαφήμιση δεν προβάλλεται μόνο μέσω της τηλεοθόνης, αλλά κοσμεί το πίσω μέρος πολλών λεωφορείων, ώστε η διαφημιστική πλύση του ανθρώπινου εγκεφάλου να επισπεύσει τον εθισμό μας στην τροποποιημένη φύση μας. Επόμενος σταθμός: μετάνθρωπος;

Για τα πειράματα που άσκησαν σημαντική επίδραση στην διαχείριση της παρούσας υγειονομικής κρίσης βλ. Βαθιώτη, Από την πανδημία στην κλιματική αλλαγή. Συντονισμένα τρομο-κράτη σε φόντο παγκόσμιας διακυβέρνησης, εκδ. Αλφειός, Αθήνα 2021, σελ. 85 επ.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Όποιος διατηρεί επιφυλάξεις για την αντιμετώπιση των σημερινών ανθρώπων ως εκπαιδευόμενων πειραματόζωων, δεν έχει παρά να παρατηρήσει πόσο συχνά χρησιμοποιείται από το σύστημα της Νέας Τάξης Πραγμάτων η μαγική λέξη «επιβράβευση»:

– Προγράμματα επιβράβευσης τραπεζών

– Επιβράβευση πόντων

– Ελίν up επιβράβευση

αλλά και

– ΟΠΑΠ Επιβραβεύσεις: «Παίζοντας έρχεται η επιβράβευση! Το νέο πρόγραμμα πιστότητας του ΟΠΑΠ ήρθε για να κάνει το παιχνίδι πιο διασκεδαστικό» (βλ. και winmasters προσφορές και προγράμματα επιβράβευσης).