Ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης και η Επανάσταση στην Κρήτη κατά το 1821

«Πολλοί Τουρκοκρήτες διακηρύττουν ότι είναι χριστιανοί και σπεύδουν στο επαναστατικό στρατόπεδο». Αυτή είναι η περιγραφή ενός υποκεφαλαίου στην πολύτομη και βραβευμένη Ιστορία του Διονυσίου Κόκκινου με τίτλο «Η Ελληνική Επανάστασις» (τ. Β΄, σ. 23). Ο Κόκκινος έδωσε αρκετή έκταση στα γεγονότα της Κρήτης, τα οποία συχνά παραγνωρίζονται, είτε επειδή Επανάσταση «διεξάγεται στην Πελοπόννησο», είτε χάριν της συνοπτικότητας.

Μια συνοπτική όμως εξέταση του 1821 χωρίς ειδική μνεία στην Κρήτη, καταλήγει ελλειπτική. Μετά από τεσσεράμιση αιώνες Βενετικής κυριαρχίας η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1669. Κατά τον 16^ο-17^ο αιώνα υπήρξε κέντρο της αναγέννησης που επεδίωκε την επανελλήνιση της Ευρώπης. Ήδη από τα Ορλωφικά είχε λάβει ενεργό μέρος στην Επανάσταση και το 1821 έδωσε έναν τεράστιο, αιματηρό αγώνα, με βασικό κέντρο πάλι τα Σφακιά, το τρίτο κάστρο των Ρωμηών μετά το Σούλι και την Μάνη. Μάλιστα, αν το 1830 δεν μεσολαβούσε η Ιουλιανή εξέγερση στο Παρίσι, η Κρήτη θα είχε ενταχθεί άμεσα (μαζί με την Σάμο) στο ελληνικό κράτος.

Η εξέγερση του 1830 άλλαξε την ισορροπία των διεθνών δυνάμεων που στήριζαν τον Καποδίστρια και
οδήγησε στην κατά αυτού εξέγερση και τελικά, στην δολοφονία του. Η ιστορία αποσιώπησε -μεταξύ άλλων- και αυτό το γεγονός. Σε κάποιες, μάλιστα, περιπτώσεις αντέστρεψε το ζήτημα, καταγράφοντας «καποδιστριακή εγκατάλειψη της Κρήτης»· μιας Κρήτης διαρκώς και στενά συνδεδεμένης με την ρωσική και την φαναριώτικη πολιτική.

Το 1859 εκδόθηκε από τον Καλλίνικο Κριτοβουλίδη ένα σημαντικό απομνημόνευμα που αφορά στα γεγονότα της Κρήτης. Ο Κριτοβουλίδης (1792-1868) εξιστορεί πολεμικά και πολιτικά γεγονότα, παραθέτει έγγραφα, αντικρούει τον Σπ. Τρικούπη και τονίζει τον ρόλο της Κρήτης στην Επανάσταση, την δυσκολία ενός γενικού συντονισμού, τον ρόλο που έπαιξαν οι εξισλαμισμένοι πληθυσμοί, την διάκριση μεταξύ της βάρβαρης και της ανθρωπιστικής μουσουλμανικής στάσης, την σπουδαία και μοναδική οικονομική συνδρομή του Βαρβάκη προς τους Κρήτες.

Ένα χρόνο μετά θα δημοσιεύσει το «Παράρτημα εις τα Απομνημονεύματα» με έγγραφα των Κρητών της περιόδου 1829-1832. Στον πρόλογο λέει ότι τα έγγραφα του τα έδωσε ένας φιλόπατρις Κρητικός, ο οποίος τον εξόρκισε να τα δημοσιεύσει, ώστε να μη σιωπηθεί «η πικροτάτη αποτυχία του διωκομένου σκοπού, ύστερον από τόσους αγώνας και ύστερον από τόσας δεινάς παραστάσεις και δεήσεις προς την χριστιανοσύνην». Παραλήπτες των εγγράφων είναι οι Καποδίστριας, Λαφαγιέτ, Στρ. Κάνινγκ, Πάλμερστον, Λεοπόλδος Α΄, Φίλιππος Α΄, Λουδοβίκος Α΄, το Φιλελληνικό Κομιτάτο της Γαλλίας και άλλοι ευρωπαϊκοί παράγοντες της Ελληνικής Επανάστασης. Στα έγγραφα αυτά κυριαρχεί η εξήγηση του συνθήματος «Ελευθερία ή Θάνατος». Η «Ελευθερία» ορίζεται κατά Χριστόν και η δικαιοσύνη των σεβαστών χριστιανικών συμμάχων ηγεμόνων της Ευρώπης οφείλει να αναγνωρίσει την ένταξη της Κρήτης στο ελληνικό κράτος μέσα από το άπειρο χριστιανικό αίμα που εχόχλασε. Ο Κριτοβουλίδης δηλώνει ότι αποσιωπά το όνομα εκείνου που του έδωσε τα έγγραφα «δια τον φόβον των Ιουδαίων, εωσού παρέλθη η ορμή και των σημερινών καταδιώξεων των Κρητών Ελλήνων εκ της γης της γεννήσεώς των και εξηγεί Πλήθος χριστιανών Κρητών καταδιωχθέντες και σήμερον εκ της πατρίδος των, περιφέρονται ελεεινοί εις νήσους του Αιγαίου και εις την πρωτεύουσαν του Βασιλείου της Ελλάδος, καθώς και αυτά τα επιζώντα λείψανα του ηρωισμού των Σφακίων, ήτοι ο εβδομηκοντούτης στρατηγός Μανουσογιαννάκης και ο επίσης γέρων Χιονουδάκης, δια να ασφαλίσωσιν ενταύθα τας κεφαλάς των από την καταδίωξιν του χριστιανομάχου Χουσνή».

Κατά τον 19^ο αιώνα η Κρήτη βρισκόταν σε διαρκή Επανάσταση. Η υπόμνηση της ιστορίας είχε ιδιαίτερη σημασία. Από το 1893 τα Απομνημονεύματα του Κριτοβουλίδη επαναδημοσιεύονται ως μέρος του βιβλίου «Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης». Την προγενέστερη του 1770 ιστορία συμπληρώνουν ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος και ο Ιωάννης Κονδυλάκης.

«Άνθρωπος του διαφωτισμού, αλλά και άνθρωπος της Επανάστασης, τόσο στο στρατιωτικό, όσο και -κυρίως- στο πολιτικό επίπεδο, ο Κριτοβουλίδης εγγράφεται στην χορεία εκείνη των τοπικών πρωταγωνιστών του 21 που συμμετείχαν στην διοικητική και πολιτική συγκρότηση του ελληνικού κράτους». Έτσι περιέγραψε τον Κριτουβουλίδη η Ελευθερία Ζέη, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης στην πρόσφατη ομιλία της για το Συνέδριο «1821 και Απομνημόνευμα. Ιστορική χρήση και ιστοριογραφική γνώση». Τίτλος της ομιλίας της «Η Κρητική Επανάσταση του 1821 και η διπλή ματιά του Καλλίνικου Κριτοβουλίδη».

Στέργιος Ζυγούρας

Το καραβάκι της ιστορίας